Büyük Teknoloji ve Çin: Birlikteliðin doðasý ve geleceði
ABD ile yürütülen jeoteknolojik rekabet, ABD ve Çin merkezli büyük teknoloji þirketleri arasýnda stratejik ayrýþmaya neden olabilir. Çin'in teknolojik egemenlik ve dijital baðýmsýzlýk kaygýlarý, bir yandan global kapitalizmi yerelleþtirmek gibi Büyük Teknoloji'nin de çýkarlarýna hizmet eden etkiler doðururken diðer yandan Çin'in kendi global teknoloji þirketlerini kontrol altýnda tutarak ulusal dijitalleþme politikalarýna öncelik verme eðilimini güçlendiriyor.
Dr. Mustafa Tüter/ Akademisyen, Yazar
Global Büyük teknoloji þirketleri ile Çin arasýnda karþýlýklý çýkarlara dayanan stratejik birliktelik ideolojik birlikteliðe dönüþebilir mi? Büyük Teknoloji'nin devletlerden baðýmsýz hareket etme eðilimi, Çin ile ortak çýkarlara dayalý birlikteliðin daha da geliþtirilmesi arzusunu güçlendiriyor. Yeni düzen inþasýnda özerk ve baðýmsýz konumlanma talepleri, Çin'in teknolojik geliþimine yön veren politikalarý ve global stratejisiyle daha uyumlu görülüyor. Tekno-kutuplu dünya düzeni olarak ifade edilen yeni uluslararasý düzenin nasýl þekillenebileceði konusunda yapýlan tartýþmalar, Çin ile geliþtirilen stratejik iþbirliðinin önemine vurgu yapýyor. Bu tekno-kutuplu dünyanýn teknolojik geliþimin etkisiyle gelecekte uluslararasý aktörlerin doðasýnda yaþanan deðiþimle (siyasal güçlerin devlet merkezli yoðunlaþmasý ve örgütlenmesinin zayýflayarak þehir-devletlerine dönüþeceði öngörüsü) farklý bir dünya düzeni üreteceði varsayýmýna dayandýðýný belirtmekte fayda var. Fakat bugün gelinen aþamada Yapay Zeka merkezli post-kapitalist düzen inþasý, kapitalizm sonrasý eðilimlerin iþaret ettiði riskler ve belirsizlikleri ortadan kaldýrmaya yarayacak sosyalizmle kaynaþtýrýlmýþ yeni bir ideolojik çerçeveye ihtiyaç duyuyor.
Çýkarlar birlikteliðinin doðasý
Büyük Teknoloji, kapitalizmin yaþadýðý krizin aþýlmasýnda Çin'i fýrsat olarak gören yaklaþýmýný sürdürüyor. Çin'in global ekonomi açýsýndan önemi nitelik deðiþtirerek devam ediyor. Çin, inovasyon odaklý nitelikli büyümeye yönelirken geliþtirdiði devlet kapitalizmi ve kalkýnma modeli geliþmekte olan dünyada giderek taraftar kazanýyor. Çin, dünyanýn inovasyon ve teknoloji merkezi olma hedeflerini gerçekleþtirmek için ihtiyaç duyduðu global networkün geniþletilmesi için Büyük Teknoloji'ye ihtiyaç duyarken Büyük Teknoloji, özellikle Doðu Asya'nýn hýzlý dijital dönüþümünde Çin'in öncü ve merkezi rolüne destek veriyor. Dijital Doðu Asya'nýn inþasýnda bölgesel kurumsal networklerin sürdürülebilirliðinin Çin'den baðýmsýz mümkün olamayacaðý görüþü hakim. Global teknoloji þirketleri uzun yýllar ucuz emek gücünden faydalanmak için Çin'e büyük yatýrýmlar yaptýlar. Bugün ise Çin'in geçirdiði ekonomik dönüþüme baðlý olarak dijitalleþme, veri kullanýmý, yetenek ve insan kaynaðý temini ve global tedarik zincirlerinin istikrarýnýn korunmasýnýn taþýdýðý önem öne çýkýyor.
Hýzlý kalkýnmanýn yarattýðý teknolojik geliþim, Çin'e ulusal sýnýrlarý aþan yepyeni ufuklar kazandýrdý. Geliþen dijital altyapý ve teknolojik AR-GE yatýrýmlarý, Çin'in global yükseliþini yeni bir aþamaya taþýyan boyutlara ulaþtý. Benimsenen inovasyona dayalý yeni endüstri politikalarýyla beraber Büyük Teknoloji'yle Çin arasýndaki çýkarlar birlikteliðinin doðasý da dönüþmeye baþladý. Dijital ekonomiye geçiþin hýzlandýrýlmasý ve yapay zeka destekli endüstriyel uygulamalarýn çeþitlendirilmesi, Çin'e yönelik ilginin daha fazla yoðunlaþmasýna yol açýyor. Çin'in yeþil teknoloji politikalarýnýn karþýlýklý çýkarlar baðlamýnda yarattýðý özgün deðer ve avantajlar, global ekonomik sistemin endüstri sonrasý yeni dijital-teknolojik dünyanýn gerekliliklerine göre dönüþtürülmesinde Büyük Teknoloji'nin beklentilerine uygun yeni iþbirliði imkanlarý yaratýyor.
Son dönemde ABD ve Çin arasýnda yoðunlaþan jeoteknolojik rekabet, Büyük Teknoloji ve Çin arasýndaki iliþki konusunda bazý kaygýlarý gündeme getirdi. Fakat kritik teknolojiler açýsýndan hayati olan yarý iletkenlere yönelik global talebin yüzde 30'undan fazlasýný tek baþýna Çin piyasasýnýn karþýlýyor olmasý, Büyük Teknoloji açýsýndan Çin'in öneminin artarak devam ettiðini gösteriyor. ABD'nin yarý iletkenlerin ihracatýna yönelik getirdiði kýsýtlamalara raðmen Nvidia'nýn Çin piyasasýna arzýnda herhangi bir gerilemenin yaþanmadýðý belirtiliyor. Çin, mevcut kýsýtlamalarý aþmak için daha yaratýcý çözümler geliþtirmeye yöneldi. Pratik çözüm olarak aracý þirketlerin devreye girmesinden daha uzun dönemli planlamaya dayalý Huawei, Tencent ve Baidu gibi global teknoloji þirketlerinin kendi yarý iletkenlerini üretmesi için AR-GE yatýrýmlarýnýn iki katýna çýkarýlmasý gibi geliþmeler yaþanýyor.
ABD merkezli Tesla, Apple, Amazon ve Microsoft gibi büyük teknoloji þirketlerinin Çin'le yürüttükleri ekonomik ve finansal iliþkiler yüksek düzeyli karþýlýklý baðýmlýlýða iþaret ediyor. Bir kýsmý için Çin'de üretim yapmak önemliyken, diðerleri için yerel veri merkezlerinin kullanýmýnýn saðladýðý faydalar çok daha önemli. Özellikle Apple ve Tesla'nýn Çin'le var olan baðlarý elde ettikleri gelirler, tedarik zincirlerinin sürdürülmesi ve yapýlan yatýrýmlarýn büyüklüðüyle ön planda. Ýki þirketin gelirlerinin yüzde 20'ye yakýný Çin'de yaptýklarý satýþlardan elde ediliyor. Apple'ýn üretiminin yüzde 95'i Çin'de yapýlýrken Tesla'nýn elektirikli araçlarýnýn yarýsý Shanghai Gigafactory'de üretiliyor. Amazon ve Microsoft ise Çin'le görece daha düþük düzeyde bir bað kurmalarýna raðmen son dönemde önem kazanan tedarik zincirlerinin korunmasý açýsýndan önem arz eden karþýlýklý iliþkilerini güçlendirmeye devam ediyor. Ayrýca, bu iki þirketin Çin'le yürüttüðü veri merkezlerinin kullanýmý ve AR-GE yatýrýmlarý iþbirliklerinin geliþimi çok dikkat çekici. Çin merkezli Microsoft Asya Araþtýrma Merkezi'nin yapay zeka alanýnda yürüttüðü çalýþmalarýn Çin'in teknoloji inovasyon ekosisteminde oynadýðý rol açýsýndan çok deðerli görüldüðünü özellikle vurgulamak gerekir.
Neden yeni ideolojiye ihtiyaç var?
Büyük teknoloji, globalleþme ve kapitalizmin geleceðini belirleyecek iki temel problem alanýný beraberce çözme gayreti içinde. Birincisi; Batý'nýn liberal kapitalizminin çeliþkileri ve ideolojik yetersizlikleri, ikincisi ise Çin'in devlet kapitalizmi modelinin idealist yönlerinin doðurduðu riskler bertaraf edilerek post-kapitalist eðilimlere adapte olabilecek þekilde dönüþümünün sürdürülmesi. Gelinen noktada kapitalizm sonrasý düzenin ihtiyaç duyduðu yeni ideolojinin yaratýlmasý, söz konusu problemlerin aþýlmasýnda önemli bir unsur olarak görülüyor.
Büyük teknolojinin dijitalleþme ve teknolojik inovasyonu destekleyen yeni ideoloji arayýþý ekonomik, siyasal ve sosyal geliþmelerden baðýmsýz deðil. Silikon Vadisi'nde yükselen sosyalist düþüncelerin nereden kaynaklandýðý anlaþýlabiliyor. En büyük korku post-kapitalist eðilimin orta sýnýflarýn yok olmasýyla sonuçlanmasý. Kapitalist üretimin geniþ kitle desteðini kaybetmesi, sistemin çöküþü anlamýna gelir. Daha da önemlisi hýzlý bir çöküþün ne tür baþka sonuçlar doðurabileceði konusunda var olan belirsizlikler çok büyük.
ABD ve geliþmiþ Batý ülkelerinin ekonomik sistemin çöküþüyle yüzleþebilecek psikolojik hazýrlýðý olmadýðý son yýllarda yaþanan iç sorunlarý çözme yeteneklerinde görülen yetersizlikten anlaþýlabiliyor. ABD'nin özellikle son 10 yýlda geçirdiði içsel siyasal dönüþüm ve kutuplaþma hemen herkes gibi Büyük teknoloji þirketlerini de kaygýlandýrýyor. Ancak þurasý açýk ki; Silikon Vadisi'ndekilerin liberal kapitalist sistemin geleceði konusundaki umutsuzluklarý, yerleþik siyasal ve ekonomik elitlerin taþýdýklarý kaygýlardan çok daha büyük. Eðer artan siyasal kutuplaþmalar çözümlenemezse ekonomik ve sosyal huzursuzluklarýn doðurduðu geniþ kitle hareketlerini kontrol edebilmek imkansýz hale gelebilir.
Batý eksenli ve ülkesel düzeydeki bu karamsarlýða ek olarak global düzeyde yaþanan jeopolitik deðiþimin etkisiyle geliþmekte olan yeni piyasalara eriþimde yaþanabilecek zorluklar, Büyük Teknoloji'nin derinden hissettiði bir baþka kaygý verici geliþme. ABD'nin Çin karþýsýnda karþýlaþtýrmalý rekabet üstünlüðünü kaybetmesi, ekonomi güvenliðinde milliyetçi ve korumacý politikalara yönelmesine yol açtý. Oysa global teknolojik geliþim ve inovasyon, yüksek düzeyde karþýlýklý baðýmlýlýk ve girift networklerle iþleyen bir düzen gerektiriyor. Ayrýca, Global Güney'in geliþmekte olan ülkelerinin uluslararasý düzenden yeni talepleri var. Bu taleplerin mevcut sistem tarafýndan yeterince karþýlanmamasý, Çin'in çok taraflý ekonomik globalleþmeye öncülük yapan politikalarýna desteði artýrýyor.
Büyük teknolojinin ihtiyaç duyduðu yeni ideolojik duruþ ve geniþ kitle desteði, Yapay Zeka alanýnda yaþanan geliþmelerle daha da kritik hale geldi. Yapay Zeka ve yeni teknolojilerin ekonomik ve sosyal eþitsizlikleri olduðundan daha fazla derinleþtireceði, Büyük teknoloji þirketlerinin farkýnda olduðu bir gerçek. Gelecekte ortaya çýkabilecek muhtemel sosyal huzursuzluklar ve ayaklanmalarýn önlenebilmesi için gerekli hazýrlýklarýn yapýlmasý konusundaki uyarýlarý son derece gerçekçi. Örneðin; Elon Musk ve diðerlerinin gündeme getirdiði "Evrensel Temel Gelir" önerisinin teknoloji ve Yapay Zeka devriminin yol açacaðý geniþ iþgücü kaybýna yönelik en azýndan belirli bir süre için önleyici bir tedbir görevi yerine getirebileceði düþünülebilir. Fakat sorunun boyutlarýnýn sadece iþsizlik ve gelir kaybýyla sýnýrlý olmadýðý biliniyor. Global kapitalist sistemin yapýsal sýnýrlýlýklarýnýn yarattýðý olumsuzluklar eðer yapýsal dönüþüm gerçekleþtirilmezse çok daha büyük problemlerin ortaya çýkmasýna neden olabilir.
Sosyalist realizm projesi tutar mý?
Büyük Teknoloji tarafýndan sosyalizm ve liberalizm arasýnda kurulmak istenen sentez, Çin baþta olmak üzere Batý dýþý ülkelerin ve toplumlarýn Batý merkezli düzenle barýþçýl bir arada yaþamasýnýn ideolojik dayanak noktasý olarak görülüyor. Bu yaklaþýmý öne sürenlerin Doðu Asya'nýn siyasal ve ekonomik deneyiminden özellikle ilham aldýklarýný söylemek mümkün. Marksizm'in kapitalizme yönelik eleþtirisinin en temelde kapitalist geliþim yerine siyasal güçle ilgili olduðunu savunan bu görüþün hem Batý toplumlarýnda beliren sosyalist eðilimleri hem de Batý dýþý ülkelerdeki sosyalizm pratiklerinin günümüz gerçeklikleriyle baðlarýnýn kurulmasýnda önemli bir rol oynayacaðý ileri sürülüyor. Bu açýdan bakýldýðýnda devletin ekonomideki rolünün yeniden düzenlenmesi arayýþýnýn ideolojik temelleri sorgulanýyor aslýnda. Sosyalist realizm, kapitalizmin yarattýðý ortak refah sorununa pratik düzeyde farklý bir yaklaþým getirme çabasý. Sosyalizmin ortak refah sorununu çözümlerken verimliliðin kaybýna yol açacak devlet müdahalesine baþvurmasý eleþtirilirken teknolojik geliþimin ekonomik eþitsizlikleri daha da derinleþtireceði gerçeðinin kabulüne dayanýyor. Fakat, ayný zamanda, Yapay Zeka'nýn ortak refah sorununun çözümüne katký saðlayacaðýný savunarak bir tür "teknolojik kurtuluþ doktrini" yaratma çabasýnýn ürünü olduðu için çeliþkili gibi görünüyor.
Fakat Büyük Teknoloji ve Çin arasýndaki çýkarlar birlikteliðinin ideolojik bir çerçeve kazanmasýnýn önünde önemli zorluklar var. Her þeyden önce Pekin yönetiminin siyasal liberalleþmeye yönelik mesafeli tutumunun yakýn zamanda deðiþmesi mümkün görünmüyor. Marksizm'in geçirdiði dönüþümde Çin Komünist Partisi'nin tercihi daha liberal bir yorum getirmektense Çin'in kendi tarihsel deneyimlerinden faydalanmak. Bu yüzden resmi ideolojik yaklaþým, Marksizm ile Konfüçyüsçülük arasýnda modern bir senteze ulaþarak kapsayýcý bir global dünya vizyonu geliþtirmekten yana. Doðu Asya genelinde Konfüçyüsçü mirasýn ekonomik modernleþme anlayýþýyla kaynaþarak ürettiði tarihsel baþarýnýn daha da üzerine çýkma giriþimleri var. Ayrýca, içeride ideolojik özgüveninin güçlendirilmesi ve dýþarýda Çin modelinin çekiciliðinin artýrýlmasý için uluslararasý trendlere liderlik edilmesi amaçlanýyor.
Öte yandan sorunlarýn çözümünde Büyük Teknoloji ile Çin arasýnda var olan felsefi yaklaþým farkýnýn kolaylýkla aþýlabilmesi zor. Çin'in dünya görüþü ve yönetim felsefesi, farklý bir medeniyet vizyonu ve siyasal sisteme sahip olmakla varoluþunu temellendiriyor. Dolayýsýyla Büyük Teknoloji'nin tekno-medeniyet birliði (tekno-kültür ve tekno-din inþasý eðilimi de gözlemleniyor) arayýþýna karþýn Çin'in dünya görüþünde medeniyetlerin farklýlýðýna saygý kabulüne dayanan farklýlýklarla bir arada yaþama ve uyum düþüncesi hakim.
Çin'in devlet kapitalizminin dönüþümü ve içsel sorunlarýnýn çözümünde benimsediði yaklaþým, Büyük Teknoloji'nin beklentilerini tam olarak karþýlamýyor. Yeni geliþmelerle beraber devlet kapitalizminin dönüþümü Çin'in teknolojik modernleþmesinin baþarýsýna baðlý hale geldi. Endüstri sonrasý dijital-teknolojik döneme geçiþte Çin, elde ettiði karþýlaþtýrmalý rekabet avantajýný kullanmak istiyor. Yeni teknolojiler ve Yapay Zeka'ya dayalý "yeni nitelikli güçler" olarak ifade edilen yeni kalkýnma modeli Büyük Teknoloji tarafýndan olumlu görülmesine raðmen, Çin'in siyasal sistem ve kültürel dönüþüm açýsýndan izlediði ana rotanýn içeride demografik deðiþim ve ortak refahýn geniþletilmesi dýþarýda ise ABD'yle yürütülen jeopolitik rekabet tarafýndan belirlenmesi, Çin'le ideolojik birliktelik beklentilerinin gerçekleþmesini sýnýrlandýran faktörler.
Kýsacasý, Büyük Teknoloji'nin Çin ile kurmak istediði ideolojik birliðin gerçekleþmesini zorlaþtýran çok çeþitli faktörler var. Global düzeyde Çin'in geniþletilmiþ global teknolojik network aðýna duyduðu ihtiyaç þimdiye kadar Büyük Teknoloji ile çýkarlar birlikteliðinin sürdürülmesini saðladý. Bu ihtiyaç devam etmesine raðmen Çin'in stratejik öncelikleri deðiþiyor. ABD ile yürütülen jeoteknolojik rekabet, ABD ve Çin merkezli büyük teknoloji þirketleri arasýnda stratejik ayrýþmaya neden olabilir. Çin'in teknolojik egemenlik ve dijital baðýmsýzlýk kaygýlarý, bir yandan global kapitalizmi yerelleþtirmek gibi Büyük Teknoloji'nin de çýkarlarýna hizmet eden etkiler doðururken diðer yandan Çin'in kendi global teknoloji þirketlerini kontrol altýnda tutarak ulusal dijitalleþme politikalarýna öncelik verme eðilimini güçlendiriyor. Sonuç olarak Çin, þu an için, yeni ulusal sistem inþasýna baðlý kalarak global ideolojisini geliþtirmeye odaklanýrken Büyük Teknoloji'yle var olan çýkarlar birlikteliðini de sürdürmeyi tercih ediyor.
