Ukrayna düðümü nasýl çözülecek?

M. Yahya Kýrýmlý/ Yazar

Ukrayna'da bir kördüðüm olduðunu söylemek, bu düðümü çözmekten daha kolay. 2022'den beri ateþkes ve barýþ için farklý plan ve yol haritalarý önerildi. Bunlardan bazýlarý dünya kamuoyunda destek gördü ancak savaþýn iki tarafýnca da kabul edilen bir ateþkes veya barýþ önerisi henüz ortaya çýkmadý. Mutabakata varýlan bir temel bulmak güç olsa da imkânsýz deðil. Her þeyden önce savaþýn sürmesi iki taraf için de daha fazla maddi ve insani kayýp verilmesi anlamýna geliyor. Ýki tarafýn ölü ve yaralý olarak sivil ve askerleri kapsayan insan kaybýnýn toplamda bir milyona ulaþtýðý tahmin ediliyor (The Wall Street Journal). Ukrayna ve Rusya eðer bir barýþa ulaþabilirse bugün savaþa ayýrdýðý kaynaklarý kullanabilecekleri önemli alan ve ihtiyaçlar bulunuyor. Savaþýn yaralarýný sarmak savaþtan daha zor. Sade bir ateþkes ortaya konulsa bile bunun bilahare kalýcý bir barýþa dönüþmesi güç. 2008 Savaþýndan beri Rusya Ýþgali altýnda bulunan Gürcistan topraklarýnýn geleceði belirsiz.

Ateþkes ve barýþ ihtimali

Ateþkes ve barýþý ihtimallerini deðerlendirmek için savaþan taraflarýn beklenti ve vazgeçilmezlerini tespit etmek gerekiyor. Ukrayna; yurdunu savunuyor, tüm topraklarýný kurtarmak istiyor ve iþgalcilere teslim olmak, taviz vermek istemiyor. Toprak verilmesine, bazý yerlerden vazgeçilmesine iliþkin düþüncelere net bir biçimde ilkesel olarak karþý. Böylece Ukrayna'nýn beklentisi yurdunu külliyen düþman iþgalinden kurtarmak. Ukrayna'nýn Rusya'yý taktik baþarýlar ve teknik üstünlükle geriletmesi mümkün. Ancak iþgal altýndaki bölgelerin kýsmen kurtarýlmasý ihtimal dâhilinde olsa da, Rusya'nýn kaba kuvvetle külliyen Ukrayna'dan atýlmasý çok daha zor hatta neredeyse imkânsýz.

Savaþa dair Rusya'nýn beklentisi ise Ukrayna'nýn varlýðýndan ziyade bölgesel güç dengesi ve Karadeniz havzasýnda stratejik önem atfedilen belirli alanlarý ilgilendiriyor. Kýrým yarýmadasý ve Azak denizi, Rusya'nýn Karadeniz'deki esas deniz üssünü çevreleme vasfý ile Rusya'nýn bölgesel varlýðý ve güvenliði için çok önemi bir konumda. Burada, Ukrayna'nýn tanýnmýþ sýnýrlarý içinde SSCB döneminden beri varlýðýný sürdüren bir deniz üssü, Rusya'nýn büyük bir güç olarak varlýðýný sürdürmesi için vazgeçilmez. Karadeniz eriþimini kaybeden ve batý sýnýrlarý ekseriyetinde NATO ile çevrelenen bir Rusya; küresel sahnede Kuzey'in Hindistan'ý veya "büyük Belarusya" gibi bir konuma itilecektir. Zaten söz konusu deniz üssünün kira sözleþmesinin Ukrayna tarafýndan uzatýlmamasý 2014'te Rusya'yý saldýrý için tahrik eden baþlýca meseleydi. Rusya açýsýndan bakýldýðýnda, terazinin bir kefesine Azak/Kýrým, diðer kefesinde Ukrayna'nýn geri kalan tüm topraklarý konulduðunda, muhtemelen Azak/Kýrým daha aðýr basacaktýr.

2014 Rusya'sýnýn, Donetsk ve Luhansk'taki iddialarýndan vazgeçse bile Kýrým/Azak denizinden vazgeçmemesi beklenebilirdi. Bugünkü Rusya ise iþgal ettiði tüm yerlerin önce "sözde" baðýmsýzlýðýný tanýdý sonra bunlarýn Rusya'ya katýlma kararýný kabul etti. Bu durum dýþarýdan bakýldýðýnda bir tiyatrodan ibaret olsa da, Rusya'nýn iç siyasetinde kamuoyuna buralardan vazgeçme kararýný açýklamasý çok zor. 2022'de baþkent Kiev'i iþgal edip, Ukrayna iktidarýný deðiþtirip kukla bir yönetime isteklerini kabul ettirme planý kâðýt üzerinde "çok cazip" görünse de Ukrayna'nýn azimli mücadelesinin ve müttefiklerinin silahlarýnýn gölgesinde kül olup gitti. Bu aþamada cephe hattýnýn yerinde kaldýðý herhangi bir ateþkes ve bu ateþkesin sürüncemede kalmasý Rusya için oldukça cazip ve yeterli.

Rusya, eðer ilhak kararý için acele etmeseydi, 2014'tekine benzer bir ateþkesin ardýndan bu gayrýmeþru ve geçersiz kararý alsaydý çatýþmanýn geçici olarak sönmesi mümkün olabilirdi. Ancak Rusya yönetimi; iç siyasi dengelerine yönelik bir gösteri, dýþarýya karþý kararlýlýðýn sergilenmesi ve belki baþka nedenlerle henüz çatýþma sýcaklýðýný korurken böyle bir adým attý. Bu durum, Ukrayna'nýn ateþkes ön þartý olarak Rusya güçlerinin tüm Ukrayna topraklarýndan çekilmesi talebini pekiþtirdi. Hakeza Ukrayna, Gürcistan'ýn 2008'den bu yana yaþadýðý çýkmazýn içine düþmek istemiyor. Böylece barýþ bir yana, ateþkes ihtimali bile Ukrayna'da oldukça uzak bir hal aldý.

Farklý bir barýþ planý

Savaþýn sona erdirilmesi ve barýþýn inþasý iki taraf arasýnda dengeli bir mutabakatý gerektiriyor. Bunun için iki tarafýn da kendini güvende hissedeceði ve adil sonuç olarak görebileceði bir çözüm üretilmeli. Ancak iki tarafýn da köktenci/maksimalist taleplerinin külliyen kabul edilmesi mümkün deðil ve denklem kurulurken, iki tarafýn da tüm arzularýnýn gerçekleþemeyeceði ön kabulü þart. Hakeza burada barýþýn hâkim olduðu son yýl olan 2013-2014 dönemindeki statüko dikkate alýnarak daha istikrarlý bir barýþ ortamýný saðlayacak bazý önlem ve taahhütlerle bir tasavvur oluþturulmasý gerekiyor.

Bu çatýþmada iki tarafýn ortak menfaati olarak tespit edilebilecek belki de tek nokta, çatýþmanýn sürüncemede kalmadýðý sürdürülebilir adil bir barýþ inþasý. Ýki tarafýn da yarýna ve sonrasýna güvenle bakabileceði, yeni bir çatýþmanýn tohumu olmayacak uluslararasý güvencelerin saðlandýðý bir uzlaþý arzusu seçenekler içinde ya en iyisi ya da en az kötü olaný.

1. Ukrayna ve Rusya arasýnda gerginlik önleyici bir hat. Ýki ülkenin uluslararasý tanýnmýþ sýnýrlarý esas alýnmak üzere iki tarafta da gerginlik önleyici bir tampon bölge belirlenerek askeri varlýk sýnýrlandýrýlmalýdýr. Rusya büyük bir güç olduðundan, Ukrayna sýnýrýna kuþ uçuþu 100 veya 150 kilometre mesafedeki bir derinlikte; iç güvenlik birimleri ve sýnýr muhafýzlarý dýþýnda askeri bir unsur ve taarruza dayanak olacak bir ikmal üssü bulundurmamayý taahhüt edecektir. Rusya'nýn bu bölgeye yönelik güvenlik kaygýlarý Ukrayna dýþýndaki güçlerin bölgedeki varlýðýna iliþkin olduðundan sýnýrýn Ukrayna tarafýnda ise belirli bir derinlikte yabancý askeri unsur bulundurulmamasý taahhüt edilecektir. Bu þerit yabancý unsurlarý ilgilendirdiðinden Rusya içindekinden daha geniþ olarak planlanabilir.

2. Ukrayna'nýn güvenliði ve Rusya'ya karþý tarafsýzlýðý. Rusya, Ukrayna'nýn NATO üyesi olmasýný bir milli güvenlik tehdidi olarak görmekte, Ukrayna ise Rusya'ya karþý egemenliðini ancak NATO ile teminat altýna alabileceðini düþünmektedir. Bu þartlar altýnda Ukrayna'nýn egemenliði ve toprak bütünlüðünü farklý fakat muteber bir çözüm ile teminat altýna almasý bir çözüm olabilir. Bu bakýmdan garantörlük bir seçenektir. ABD ve Ýngiltere veya baþka devletler Ukrayna'nýn garantör ülkesi olur, Rusya da bunu tanýr. Bu durumda Rusya'nýn veya baþka bir devletin saldýrganlýðý karþýsýnda bu ülkelerin þimdi yaþananýn akside bizzat savaþa girmesi meþru olur ve Ukrayna kendini güvende hisseder. Ayný zamanda NATO içine girmemeyi de taahhüt eden bir Ukrayna, Rusya'ya da bir ölçüde güven vermiþ olur. Hakeza Ukrayna'da bulunabilecek yabancý askeri güçlerin nitelik ve niceliðinin de ayný anlaþma ile sýnýrlandýrýlmasý Rusya'ya güven verecektir.

3. Azak Denizi kýyýsýndaki SSCB'den kalma deniz üssü, ücreti mukabilinde 49 yýllýðýna Rusya egemenliðine býrakýlacak, buna mukabil Kýrým Ukrayna egemenliðinde özerklik statüne sahip olacaktýr. Üssün 2014 öncesi sýnýrlarý ve nitelikleri anlaþma kapsamýnda geniþletilebilir.

4. Ülke sýnýrlarý deðiþmemeli ancak etnik sorun olduðu düþünülen bölgelerde özel bir statü kabul edilmeli. Ukrayna'nýn topraklarýnýn Rusya tarafýndan ilhak edilmesi kabul edilemez. Don havzasýnda iþgal edilen iki il, askersizleþtirilmek kaydýyla Ukrayna egemenliði dâhilinde özel güçlü bir özerklik içinde býrakýlabilir veya Ukrayna tarafýndan uygun görülürse bir alternatif olarak Ukrayna ile konfederasyon içindeki baðýmsýz bir devletçik haline getirilebilir. Özerklik olmasý halinde etnik Ruslarýn ve Rusça'nýn korunmasýna dair uluslararasý taahhütler verilmesi mümkündür. Ukrayna ile konfederasyon halindeki baðýmsýz bir devletçik oluþturulursa Rusya ve Ukrayna bu devleti ilhak etmemek üzere taahhüt verecektir. Bu devletçik denize eriþimi olduðundan varlýðýný iki taraftan baðýmsýz olarak sürdürebilir. Eðer Don havzasýnda böyle bir devletçik kurulmasý kabul edilirse Kýrým'ýn veya Kýrým'ýn bir kýsmýnýn da bu devletin bir parçasý olup olmayacaðý da tartýþýlabilir.

5. Savaþ suçlarý araþtýrýlmalý. Ýki taraf da diðerinin ülkesinde sivillere verdiði zararlardan ve savaþ suçlarýndan sorumlu tutulmalý. Kasýtlý olarak sivillere zarar verenler Uluslararasý Ceza Mahkemesinde yargýlanmalý. Burada suçun þahsiliði ilkesi göz ardý edilmemeli ve bireysel olarak iþlenen fiiller esas alýnmalý. Ýki tarafta da hükümet deðiþikliði dayatýlamayacaðýndan doðrudan emirler dýþýnda siyasi sorumluluk aranmamalý. Savaþtaki siyasi sorumluluk yargýsý tarih sahnesine býrakýlmalý.