'Stratejik sabýr' bitti, komþu uranyum ataðýna geçti: Nükleer silah hazýrlýðý olabilir

Ýran ile Birleþmiþ Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, Ýngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) arasýnda 2015'te Tahran'ýn nükleer faaliyetlerinin düzenlendiði ve denetim altýna alýndýðý bir anlaþma imzalandý. Kapsamlý Ortak Eylem Planý (KOEP) olarak adlandýrýlan nükleer anlaþma, Tahran'a yüzde 3,67 oranýnda uranyum zenginleþtirme faaliyetini sürdürme ve en çok 300 kilogram uranyumu elinde tutabilme izni veriyor. Anlaþma Ýran'a 300 kilogramýn üzerindeki uranyumu uluslararasý piyasada satarak karþýlýðýnda doðal uranyum alabilme imkaný tanýyor. Ýran ayrýca anlaþmaya göre, aðýr su stokunu 130 tonun altýnda tutmak zorunda ve aþýmý halinde ülke dýþýna çýkarmakla yükümlü bulunuyor.

Donald Trump'ýn baþkanlýðý döneminde Washington, 8 Mayýs 2018'de anlaþmadan tek taraflý þekilde çekilerek Ýran'a yeniden yaptýrým uygulamaya baþlayýnca Tahran yönetimi de "stratejik sabýr" adýný verdiði bekleme politikasýyla Avrupa ülkelerinden ABD yaptýrýmlarýna karþý nükleer anlaþmayý koruyacak adýmlar atmasýný bekledi. Bu süreçte Ocak 2019'da Avrupa ülkeleri tarafýndan Ýran ile ticareti sürdürebilmek için INSTEX adlý özel ödeme mekanizmasý kuruldu ancak ABD'nin baskýlarý nedeniyle aktif hale getirilemedi.

Avrupa ülkelerinden beklediðini alamayan Ýran, ABD'nin yaptýrýmlarýna karþý anlaþmadan kaynaklanan tüm taahhütlerini 8 Mayýs 2019'da kademeli olarak durdurmaya baþladý. Ýran, 5 Ocak 2020'de anlaþmadaki taahhütlerini tamamen sona erdirerek, yüksek düzeyde uranyum zenginleþtirme iþlemi dahil bir dizi adým attý.

- FAHRÝZADE SUÝKASTININ ARDINDAN MECLÝSÝN ÇIKARDIÐI YASAYLA NÜKLEER FAALÝYETLER HIZLANDI

Ýranlý bilim insaný Muhsin Fahrizade'ye düzenlenen suikastýn ardýndan Mecliste çýkarýlan ve önceki hükümetin itirazlarýna raðmen 1 Aralýk 2020'de nihai olarak onaylanan yasa ise Ýran Atom Enerjisi Kurumunun uranyumu en az yüzde 20 zenginleþtirmeye baþlamasýný ve düþük düzeyli zenginleþtirilmiþ uranyum stoklarýný artýrmasýný zorunlu kýldý. Bu kapsamda uranyum zenginleþtirme tesislerine nükleer anlaþma kapsamýnda kullanýlmasýna izin verilen IR-1 santrifüjleri yerine uranyumu daha hýzlý zenginleþtirebilen IR-2, IR-4 ve IR-6 santrifüjleri yerleþtirildi.

Ýran Atom Enerjisi Kurumu, söz konusu yasa kapsamýnda 5 Ocak'ta Fordo'daki nükleer tesiste Uluslararasý Atom Enerjisi Ajansý (UAEA) müfettiþlerinin gözetiminde uranyumu yüzde 20 saflýkta zenginleþtirdiklerini açýkladý. Bunun üzerine nükleer anlaþmanýn taraflarý Fransa, Almanya ve Ýngiltere, Ýran'ýn yüzde 20 saflýkta uranyum zenginleþtirme faaliyetinden "derin endiþe" duyduklarýný bildirdi. Ýran bu kez 17 Nisan'da yüzde 60 oranýnda uranyum zenginleþtirdiðini duyurdu. Dönemin Dýþiþleri Bakan Yardýmcýsý Abbas Arakçi de UAEA'yý yüzde 60 düzeyinde uranyum zenginleþtirdiklerine dair bilgilendirdiklerini açýkladý.

- ÝRAN, NÜKLEER SÝLAH ÜRETÝMÝNDE DE KULLANILABÝLEN URANYUM METALÝ ÜRETÝMÝNÝ ARTIRDI

Tahran'ýn uranyumu yüzde 20 ve yüzde 60 saflýkla zenginleþtirmesi ciddi bir adým olarak görülüyor çünkü Ýran, nükleer anlaþmaya imza atmadan önce de yüzde 20 oranýnda zenginleþtirilmiþ uranyum üretiyordu. Uranyumun yüzde 20 ve üzerinde zenginleþtirilmesi ise nükleer bomba elde etmeye imkan saðlayacak yüzde 90 saflýkta parçalanabilir uranyuma ulaþmak için önemli bir aþama olarak kabul ediliyor.

Ýran, uranyum zenginleþtirilme iþlemlerinin yaný sýra nükleer silah üretiminde de kullanýlabilen uranyum metali üretmeye baþladý. UAEA tarafýndan 17 Aðustos'ta yapýlan açýklamada, Ýran'ýn Ýsfahan'daki uranyum zenginleþtirme tesislerinde yüzde 20 zenginleþtirilmiþ 200 gram uranyum metali ürettiði bilgisi verildi. Bu rakam 11 Þubat'ta UAEA tarafýndan yapýlan açýklamada 3,6 gram olarak verilmiþti.

UAEA'nýn Ýran'ýn nükleer programýyla ilgili 7 Eylül'de yayýmladýðý son raporunda ise Tahran'ýn nükleer silah üretmek için kullanýlabilecek yüksek düzeyde zenginleþtirilmiþ uranyum stokunu artýrmaya devam ettiði belirtildi.

Raporda ayrýca, Tahran'ýn uranyum zenginleþtirme tesislerine yerleþtirdiði geliþmiþ ve yeni nesil santrifüjlerle yüzde 20 düzeyinde 84,3 kilogram ve yüzde 60 düzeyinde 10 kilogram uranyum zenginleþtirdiðinin bilgisi verildi. Mayýsta yayýmlanan raporda ise Ýran'ýn elinde 62,8 kilogram yüzde 20 zenginleþtirilmiþ uranyum ve 2,4 kilogram yüzde 60 zenginleþtirilmiþ uranyum olduðu açýklanmýþtý. Buna göre, Tahran'ýn zenginleþtirilmiþ uranyum miktarýný her geçen gün daha da artýrdýðý göze çarpýyor.

- VÝYANA'DAKÝ NÜKLEER GÖRÜÞMELER SONUÇSUZ KALDI

ABD Baþkaný Joe Biden, selefi Donald Trump döneminde ülkesinin tek taraflý çekildiði anlaþmaya yeniden katýlmaya hazýr olduðunu açýklamasýna raðmen Ýran ile nükleer anlaþmanýn taraflarý arasýnda nisan ayýnda Viyana'da baþlayan müzakerelere haziranda sonuç alýnamadan ara verildi. ABD, Ýran'ýn anlaþmadaki taahhütlerine geri dönmesini isterken Tahran ise nükleer anlaþmadan ayrýlan taraf olarak öncelikle Washington'un anlaþmaya dönerek yaptýrýmlarý kaldýrmasýný istiyor.

Bu sýrada Ýran'da önceki hükümetin aksine Batý'ya mesafeli ve nükleer anlaþmanýn ülkeye fayda saðlamadýðýný savunan muhafazakarlarýn oluþturduðu bir hükümet göreve geldi. Dýþiþleri Bakaný Hüseyin Emir Abdullahiyan, nükleer görüþmelere yeni hükümetin bakýþýna dair ilk mesajý 22 Aðustos'ta Mecliste yaptýðý konuþmada verdi. Abdullahiyan, güvenoyu görüþmeleri sýrasýnda yaptýðý konuþmada, Asya ve komþulara odaklý bir dýþ politika benimseyeceklerini vurgulayarak, "Dýþ politikamýzý nükleer anlaþmaya baðlamayacaðýz. Nükleer anlaþma bakanlýðý olmayacaðýz." ifadelerini kullandý. Nükleer anlaþmanýn taraflarý Tahran'a görüþmelere dönme çaðrýsý yaparken Ýranlý yetkililer, þu ana kadar görüþmelerin ne zaman baþlayacaðýna dair net tarih vermekten kaçýndý.

Yeni görüþmelerin gerçekleþtirilememesi veya görüþmeler yapýlsa dahi sonuçsuz kalmasý gibi durumlar sonrasýnda Ýran'ýn daha hýzlý uranyum zenginleþtirme imkaný saðlayacak yeni nesil santrifüjler üreteceði ve Natanz ve Fordo'daki uranyum zenginleþtirme tesislerindeki santrifüj kapasitesini geniþletme yoluna gidebileceðine dair açýklamalar Ýran medyasýndaki deðerlendirmelerde sýkça yer buluyor. Bu durumda da uluslararasý toplumda Ýran'ýn nükleer silah üretebilecek kapasiteye sahip olabileceðine dair endiþeler dile getiriliyor. Buna karþýlýk Natanz kentinde yer alan ülkenin en büyük uranyum zenginleþtirme tesisi olarak bilinen Þehid Ahmedi Ruþen Nükleer Merkezindeki santrifüj atölyesine 2 Temmuz 2020 ve 11 Nisan 2021'de düzenlenen ve Ýsrail'in suçlandýðý iki sabotaj saldýrýsýnýn da Ýran'ýn bu kapasiteye eriþmesini geciktirdiði tahmin ediliyor.

Tahran yönetimi, nükleer silah üretebilecek kapasiteye eriþebileceði ihtimaline yönelik uluslararasý endiþelere nükleer programýnýn barýþçýl olduðunu ve uranyum metalinin sivil nükleer programý doðrultusunda geliþtirildiðini belirterek yanýt veriyor. Ýran, nükleer anlaþmadaki ihlallerinin de "Yaptýrýmlarýn geri getirilmesi halinde ya da taraflardan birinin anlaþmadaki sorumluluklarýný yerine getirmediði durumda Ýran'ýn nükleer anlaþmadaki yükümlülüklerini tamamen ya da kýsmen durdurabileceðini" öngören nükleer anlaþmadaki 26 ve 36'ncý maddeyi esas aldýðýný ve attýðý adýmlarýn anlaþmayý ihlal etmediðini savunuyor.