Tayvan'dan Çin'e ve Amerika'ya iki ziyaret, iki farklý yön arayýþýna iþaret ediyor

Eski Tayvan lider Ma, yanýnda üniversite öðrencileri ve öðretim üyelerinden oluþan heyetle hafta baþýnda Çin'e geldi. Ma'nýn ziyareti, Tayvan Boðazý'nýn iki yakasý arasýnda ayrýlýðýn baþladýðý 1949'dan bu yana Çin'e bu düzeyde yapýlan ilk ziyaret olmasý açýsýndan tarihi önem taþýyor.

Öte yandan Tayvan'ýn görevdeki lideri Tsai Ing-wen, Çin'in askeri tehditlerini artýrdýðý ve diplomatik çevreleme giriþimlerine hýz verdiði bir dönemde, uluslararasý desteðini güçlendirme arayýþýyla, Ada'daki hükümeti tanýyan Orta Amerika ülkeleri Guatemala ve Belize ile müttefiki gördüðü ABD'yi ziyaret ediyor.

Ayný tarihlere denk gelen iki ziyaret, iktidarlarýnda Çin'e karþý farklý siyasi çizgileri izleyen iki liderin, boðazýn iki yakasý arasýndaki ayrýlýðýn ve gerilimlerin çözümü konusunda iki farklý bakýþ açýsýný ve yön arayýþýný yansýtýyor.

- ÇÝN-TAYVAN AYRILIÐI

Çin'de Ýkinci Dünya Savaþý'nýn ve Japon iþgalinin sona ermesinin ardýndan, o dönemde Çin hükümetini temsil eden Çan Kay-þek liderliðindeki Çin Milliyetçi Partisi (Kuomintag) ile Mao Zýdong liderliðindeki Çin Komünist Partisi (ÇKP) arasýnda dört yýl süren iç savaþ yaþandý.

Ýç savaþý kazanan komünistlerin 1949'da iktidarý ele geçirerek Çin Halk Cumhuriyeti'nin (ÇHC) kuruluþunu ilan etmesi üzerine Çan Kay-þek ve Kuomintag üyeleri, Tayvan Adasý'na çekilerek 1912'de kurulan Çin Cumhuriyeti (ÇC) iktidarýnýn Ada'da devam ettiði iddiasýyla Taipei'de geçici hükümet kurdu.

Bu giriþim Çin ana karasýndaki yeni iktidar tarafýndan kabul edilmese de Tayvan temsilcileri, 1971'e kadar Birleþmiþ Milletler (BM) Genel Kurulunda Çin'i temsil etmeyi sürdürdü.

1950'ler ve 1960'larda çok sayýda ülkenin diplomatik iliþki tercihini Çin Cumhuriyeti'nden Çin Halk Cumhuriyeti'ne çevirmesinin ardýndan 1971'de BM Genel Kurulunda yapýlan oylamada Pekin hükümeti Çin'in tek meþru temsilcisi kabul edildi.

Pekin yönetimi, "tek Çin" ilkesini benimseyerek Tayvan'ýn kendi topraklarýnýn parçasý olduðunu savunuyor, kendisini tanýyan ülkelerin Tayvan ile diplomatik iliþkilerini kesmesini þart koþuyor.

Çin, boðaz ve çevresindeki askeri varlýðýnýn yaný sýra Tayvan'ýn fiili baðýmsýzlýðýnýn hukuki bir statü kazanmasýna, Tayvan hükümetinin dünya ülkeleriyle müstakil diplomatik iliþkiler kurmasýna, BM'de ve diðer uluslararasý kuruluþlarda temsil edilmesine karþý çýkýyor.

- KOUMÝNTAG VE DPP

Tayvan'daki hükümetin Çin'i temsil etme iddiasýný sürdürdüðü 1949'dan 2000 yýlýna kadar Ada'da Koumintag hükümetinin iktidarý sürdü. Koumintag kadrolarýnýn büyük bölümü iç savaþtan sonra Çin ana karasýndan Ada'ya göç eden partizanlardan oluþuyordu.

1996'da ilk kez doðrudan halk oyuyla yapýlan liderlik seçimini Koumintag adayý Lee Teng-hui kazanmasýnýn ardýndan 2000 yýlýnda yapýlan seçimde, 1986'da çok partili yaþama geçilmesinden sonra kurulan Demokratik Ýleri Partinin (DPP) adayý Chen Shui-bian kazandý.

DPP'nin oy tabaný, iç savaþ sürgünlerinden çok Ada'ya Çin ana karasýndan 17. yüzyýldan itibaren göçlerle gelen Han Çinlilerinin oluþturduðu "yerlilere" dayanýyordu. Ada'nýn geleceðinin Pekin ile Çin'in tamamý üzerinde egemenlik tartýþmasý çevresinde tanýmlanmasýna karþý çýkan DPP'li siyasetçiler, "Tayvan'ýn baðýmsýzlýðý" fikrini savunuyordu.

- "NE YENÝDEN BÝRLEÞME NE BAÐIMSIZLIK NE DE SAVAÞ"

Ma Ying-jeou, Koumintag'ýn adayý olarak 2008'deki liderlik seçimini kazanarak partiyi yeniden iktidara taþýdý. Ma'nýn iktidarý, Çin-Tayvan iliþkilerinde yumuþama ve yakýnlaþmanýn hakim olduðu bir dönem oldu.

Ma, göreve gelir gelmez Çin ile Tayvan arasýnda tarifeli uçuþlar baþlattý, Ada'yý Çinli turistlere açtý, Tayvanlý iþ insanlarýnýn ana karada yatýrým yapmasýna yönelik kýsýtlamalarý gevþetti, Çinli yatýrýmcýlarýn Tayvan Borsasý'nda hisse almasýna izin verdi.

Ana kara ile iliþkilere dair politikasýný, "ne yeniden birleþme ne baðýmsýzlýk ne de savaþ" sözleriyle tanýmlayan Ma, Çin Devlet Baþkaný Þi Cinping ile 2015'te Singapur'da görüþerek iç savaþýn ardýndan Pekin ve Taipei arasýnda lider düzeyindeki ilk buluþmayý gerçekleþtirdi.

Ma, kendi iktidarýnda "1992 Uzlaþmasý" olarak bilinen, Pekin ile Taipei'nin iliþkilerini pratik ve iþlevsel düzeyde geliþtirebilmek için, "tek Çin ilkesini" kabul etmenin yaný sýra egemenlik sorununu belirsiz býrakma konusunda vardýklarý mutabakatý destekledi.

2008-2016 yýllarýnda iki dönem iktidarda kalan Ma, görevini, 2016'daki liderlik seçimini kazanan DPP'nin baðýmsýzlýk eðilimli lideri Tsai Ing-wen'e devretti.

- KURUCU LÝDER SUN YAT-SEN'ÝN MEZARINA ZÝYARET

Beraberinde 30 üniversite öðrencisiyle 27 Mart'ta Þanghay'a gelen eski lider Ma, yaptýðý açýklamada, ziyaretinin siyasi amaçlý olmadýðýný vurgulayarak "Boðazýn iki yakasý arasýnda barýþ atmosferini oluþturmak istiyoruz. Gençlerin heyecaný ve etkileþimi sayesinde barýþa daha erken ve hýzlý kavuþmayý diliyoruz." dedi.

Ma ve beraberindekiler, ilk olarak dün, ülkenin doðusundaki Ciangsu eyaletinin merkezi Nancing þehrine giderek Çin Cumhuriyeti'nin kurucusu Sun Yat-sen'in anýt mezarýný ziyaret etti.

Burada kamuya hitaben açýklama yapan Ma, "Sun Yat-sen, bundan 112 yýl önce, 4 bin yýllýk imparatorluða son vererek Asya'daki ilk demokratik cumhuriyet olan Çin Cumhuriyeti'ni kurdu. onun yaþamýný adadýðý ilke ve öðretiler, Tayvan Boðazý'nýn iki yakasýnda yaþayan Çin ýrkýna yol göstermeye devam ediyor." ifadelerini kullandý.

Ma'nýn, her iki tarafýn da "kurucu lider" olarak saygý gösterdiði Sun Yat-sen'i anarken Pekin tarafýndan resmi olarak tanýnmayan "Çin Cumhuriyeti"nin adýný anmasý dikkati çekti.

Konuþmasýnda tarihsel olarak Çin ülkesini ifade eden "Congguo" (merkez ülke/orta krallýk) ve Çin halkýný tanýmlayan "Congguoren" sözcüklerini kullanan Ma, "Çin'in ulusal canlanmasý" için savaþýn önlenmesi ve barýþýn saðlanmasýnýn Çin halkýnýn ortak sorumluluðu olduðunu vurguladý.

Eski Tayvan lideri, 7 Nisan'a kadar sürecek ziyaretinde, Nancing'in ardýndan Vuhan, Cangþa, Çongçing ve Þanghay þehirlerinde temaslarda bulunacak. Çin'de "Mezar Süpürme Günü" olarak bilinen Çingming Bayramý'nda Hunan eyaletindeki atalarýnýn mezarlarýný ziyaret edecek Ma, ziyaretinin sonunda Çin'in en üst düzey istiþare organý olan Halk Siyasi Danýþma Konferansýnýn Baþkaný Vang Huning ile Þanghay'da görüþebileceði iddia ediliyor.

- DÝPLOMATÝK ÇEVRELEME

Eski liderin ziyareti, resmi nitelik taþýmasa da Tayvan'ýn görevdeki lideri Tsai Ing-wen'in, Çin ile gerilimlerin arttýðý dönemde Ada'ya uluslararasý ve diplomatik desteði güçlendirmeyi amaçlayan yurt dýþý gezisiyle ayný günlere denk gelmesi dolayýsýyla siyasi açýdan önem taþýyor.

Ma'nýn ziyareti, Tayvan'ý tanýyan az sayýdaki ülkeden biri olan Honduras'ýn Taipei ile diplomatik iliþkilerini keserek Çin'i resmen tanýdýðýný açýklamasýnýn ardýndan geldi. Honduras hükümeti, 26 Mart'ta Tayvan ile diplomatik iliþkilerini kestiðini, onun yerine Çin Halk Cumhuriyeti'ni, Çin'in temsilcisi olarak tanýndýðýný duyurmuþtu.

Honduras'ýn iliþkilerini kesmesinin ardýndan Tayvan'ý diplomatik olarak tanýmayý sürdüren ülkelerin sayýsý 13'ye düþerken, Tayvan lideri Tsai, Pekin'i "dolar diplomasisi" yürüterek diplomatik müttefiklerini ekonomik destek vaadiyle kendisinden koparmakla suçlamýþtý.

Honduras ile yaþanan ayrýlýkta Tegucigalpa yönetiminin dýþ borçlarýnýn ödemesine destek talebinin Tayvan'dan karþýlýk bulamamasýnýn etkili olduðu, Pekin'in bu yönde destek taahhüdünde bulunduðu iddia ediliyor.

- TSAÝ DÖNEMÝ VE ÝLÝÞKÝLERÝN BOZULMASI

Ma'nýn iktidarýnda olumlu seyir izleyen Çin-Tayvan iliþkileri, baðýmsýzlýk yanlýsý DPP'nin 2016'da yeniden iktidara gelmesinin ardýndan kötüleþti.

DPP lideri Tsai Ing-wen, Çin Devlet Baþkaný Þi'nin 2019'da yaptýðý, Tayvan'ýn, Çin'in Hong Kong Özel Ýdari Bölgesi'ndekine benzer "tek ülke, iki sistem" anlayýþý çerçevesinde ana kara ile bütünleþmesi önerisini reddetti ve "1992 Uzlaþmasý"ný tanýmadýðýný açýkladý.

Tsai ayrýca Hong Kong'da suçlularýn Çin'e iadesi yasa tasarýsýna karþý baþlatýlan ve 6 ay süren hükümet karþýtý protestolar sýrasýnda protestoculara destek vermesi ve sýðýnma hakký vadetmesi ile de Pekin'in þimþeklerini üzerine çekti.

Bu dönemde Çin savaþ uçaklarýnýn, Tayvan'daki hükümetin Hava Savunma Tanýmlama Sahasý (ADIZ) ilan ettiði bölgeye 2020'den itibaren girmeye baþlamasý, askeri gerilimin artmasýna yol açtý. 2021'de, Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluþunun kutlandýðý 1 Ekim Ulusal Günü ve izleyen günlerde Tayvan'ýn ADIZ ilan ettiði bölgenin güneybatý bölümüne rekor sayýda uçakla girmesiyle gerilim doruða çýktý.

Öte yandan ABD'nin önceki Temsilciler Meclisi Baþkaný Nancy Pelosi'nin Aðustos 2022'de Tayvan'a yaptýðý ziyaret Washington ile Pekin arasýnda krize yol açtý.

Çin ordusu, ziyaretin ardýndan Ada çevresinde fiili abluka oluþturan askeri tatbikatlar düzenledi. Ayrýca bu olaydan sonra Çin, Tayvan çevresindeki uçak ve gemi devriyelerini artýrarak Tayvan Boðazý'ný ayýran itibari "orta çizgi"yi geçtiði uçuþlarý düzenli hale getirdi.

Tsai'nin iktidar döneminde 9 ülke, Tayvan ile diplomatik iliþkilerini sonlandýrarak Çin'i tanýma kararý aldý. 2016'da Sao Tome ve Principe Demokratik Cumhuriyeti, 2017'de Panama, 2018'de Dominik Cumhuriyeti, El Salvador ve Burkina Faso, 2019'da Soloman Adalarý ve Kribati, 2021'de Nikaragua ve son olarak 2023'te Honduras, Taipei yerine Pekin ile diplomatik iliþki kurdu.

- TSAÝ'NÝN AMERÝKA ÇIKARMASI

Tsai, Ma'nýn Çin ziyareti ile ayný tarihlerde, Tayvan'ý diplomatik olarak tanýyan Guatemala ve Belize'ye resmi ziyaret gerçekleþtirecek, ziyaretlerin öncesinde ve sonrasýnda ABD'ye uðrayarak temaslarda bulunacak.

New York'ta Hudson Enstitüsü ve Los Angeles'ta Ronald Reagan Kütüphanesinin düzenlediði toplantýlara katýlacak Tsai'nin, ABD Temsilciler Meclisi Baþkaný Kevin McCarthy ile görüþmesi bekleniyor.

Uluslararasý basýndaki haberlerde McCarthy'nin selefi Pelosi gibi Tayvan'a ziyaret etmek istediði, nisanda planlanan ziyaretin Çin ile gerilimi týrmandýracaðýndan endiþe eden Tsai'nin onun yerine ABD'de görüþmeyi tercih ettiði ileri sürülmüþtü.

Tsai'nin ziyareti, Ma'dan farklý olarak Ada'nýn fiili baðýmsýzlýðýný ve özerkliðini, Çin ile iliþkileri iyileþtirmekle deðil diplomatik ortaklarýnýn ve uluslararasý müttefiklerinin desteðini saðlayarak güçlendirmeyi hedefleyen bir yaklaþýmý haber veriyor.

Tsai'nin gelecek yýl yapýlacak liderlik seçimlerinde görevini devredene kadar bu yaklaþýmýn iliþkilere hakim olacaðý öngörülüyor.