Doðal gaz ve petrol yön deðiþtirdi: Yunanistan'ýn güvencesi Türkiye hattý

Prof. Dr. Ýlyas Kemaloðlu, AB-Rusya ayrýlýðýnýn faturasýný AA Analiz için deðerlendirdi.

***

Ukrayna krizi, 5. ayý geride býrakýrken Rusya hala buradaki geliþmeleri "savaþ" olarak adlandýrmamaya devam ediyor. Halbuki yaþananlar, çoktan Rusya-Batý arasýnda sürdürülen bir savaþa dönüþtü. Binlerce insanýn hayatýný kaybetmesi, milyonlarcasýnýn yerinden edilmesi, küresel çapta bir gýda krizini tetiklemesi ve ülkelerin ekonomilerini etkilemesi, bu savaþýn þimdilik görünen yalnýzca birkaç erken neticesidir. Bunlarýn yaný sýra iki taraf da uzun yýllar boyunca iþ birliði geliþtirdikleri enerji alanýnda yeni arayýþlar içerisine girdi. Avrupa Birliði (AB), Rus enerji kaynaklarýna baðlýlýðý azaltmayý çalýþýrken Rusya da AB yerine yeni bir pazar arayýþlarýna baþladý.

- AB'NÝN YENÝ ENERJÝ STRATEJÝSÝ

2021'de Rusya'dan 155 milyar metreküp gaz alan (tüketimin yüzde 40'ý) AB, Rusya'ya baðlýlýðý azaltmayý öngören REPowerEU stratejisi çerçevesinde Rusya'dan 10 Aðustos'a kadar kömür, 2022 yýlý sonuna kadar petrol ithalatýný sonlandýrmayý planlýyor. Ayrýca AB, 2023 yýlý baþýna kadar da Rusya'dan gaz alýmýný 3 kat azaltmayý hedefliyor. Nitekim Litvanya, Bulgaristan, Finlandiya ve Polonya tamamen Rus gazýndan vazgeçti. Bu ülkeler, Rus gazýný ruble ile almayý kabul etmeyerek Rusya ile enerji alanýnda ipleri koparan ilk ülkeler oldu.

- RUS GAZINA BAÐIMLILIÐIN AZALTILMASININ ÖNCÜSÜ: POLONYA

Polonya genel olarak Rusya-AB iliþkilerinde Rusya'ya karþý son derece sert bir siyaset izlenmesini ve yaptýrýmlarýn arttýrýlmasýný isteyen bir ülkedir. Bu durumda Rusya ile tarihi anlaþmazlýklarýn, bölgede çýkarlarýnýn ve ABD faktörünün de etkisi büyüktür. Son birkaç yýldýr Polonya, Rus gazýna olan baðlýlýðýný azaltmaya çalýþýyordu. Polonya, Rus gazý yerine önümüzdeki yýllarda baþta ABD olmak üzere ihraç edeceði sýkýþtýrýlmýþ gaz ile ekim ayýnda açýlacak Baltic Pipe'den (yýllýk 10 milyar metreküp) alacaðý Norveç gazýný kullanmayý planlýyor.

Litvanya, Klaipeda'da inþa ettiði ve "Baðýmsýzlýk" adýný verdiði 4 milyar metreküp kapasiteli sýkýþtýrýlmýþ gaz terminaline güveniyor. Bu miktar Litvanya'nýn yýllýk ihtiyacýný fazlasýyla karþýlayacaðý gibi kalan gazý da komþu ülkelere ihraç etme imkaný saðlýyor. Rusya'dan yýllýk yaklaþýk 1 milyar metreküp gaz alan fakat savaþ sebebiyle Rusya'dan gaz alýmýndan vazgeçen Finlandiya bile bu terminalden gaz almayý düþünüyor. Yine Finlandiya diðer Baltýk ülkeleriyle birlikte ABD'den sýkýþtýrýlmýþ gaz için yüzen terminaller kiralamayý planlýyor. Azerbaycan ve Rus gazýný kullanan Bulgaristan ise Rus gazý yerine Cezayir ile Katar gazýna güveniyor. Ancak diðer ülkelerin kendisine destek çýkmadýðý takdirde Bulgaristan'ýn kýþ aylarýnda sorun yaþamasý kuvvetle muhtemel.

- SIKIÞTIRILMIÞ GAZ TERMÝNALLERÝNÝN MERKEZÝ: ÝSPANYA

Rus gazýna daha büyük oranda baðlý ülkeler ise bir taraftan ruble ile ödemeyi kabul edip Rusya'dan gaz ithal etmeye devam ederken diðer taraftan da yeni arayýþlar içerisinde olup, baðlýlýðý da gittikçe azaltma konusunda kararlýlar. Bu ülkelerin baþýnda Almanya, Fransa, Avusturya ve Ýtalya geliyor. Rus gazýný almayý kesen diðer ülkeler gibi AB'nin önde gelen üyeleri de sýkýþtýrýlmýþ gaz oranýný arttýrmayý planlýyor. Bu baðlamda Ýspanya ön plana çýkýyor. Ýspanya'daki sýkýþtýrýlmýþ gaz terminallerinin kapasitesi, 60 milyar metreküp civarýnda. Son geliþmeler çerçevesinde Ýspanya'dan Ýtalya'ya 30 milyar metreküp kapasiteli bir boru hattýnýn inþasý söz konusu. Böyle bir boru hattý, Ýtalya'nýn Rusya'ya baðlýlýðýna son verebilecek kapasiteye sahip[1].

Sýkýþtýrýlmýþ gaz konusuna Almanya da büyük önem veriyor. Nitekim 2022'de Almanya, sýkýþtýrýlmýþ gaz rezervleri için dört yüzen terminal kiraladý. Þimdiden Almanya'nýn Rusya'ya baðlýlýðý yüzde 55'ten yüzde 35'e geriledi. Almanya 2024'te bu rakamý, yüzde 10'a kadar indirmeyi planlýyor. Rusya'ya en fazla baðlý olan diðer iki ülke de (Fransa ve Avusturya) 2027'de Rus gazýndan tamamen vazgeçmeyi planlýyor.

- AB'NÝN YENÝ TEDARÝKÇÝ ARAYIÞI

Rusya ile yaþanan kriz, enerji alanýnda Kafkasya ve Orta Doðu ülkelerinin önemini bir kez daha artýrdý. Bu baðlamda AB ile iþ birliðini geliþtirebilecek en gerçekçi ülke, Azerbaycan'dýr. 2021'de Azerbaycan, AB'ye 8 milyar metreküp gaz ihraç ederken, beþ yýl içerisinde bu miktarýn 20 milyara çýkartýlmasý konusunda taraflar mutabakata vardý. Rusya'nýn Avrupa'daki "müttefiki" Sýrbistan bile Azerbaycan'dan doðalgaz almayý planlýyor. Cezayir, Fas, Mýsýr, Libya gibi ülkelerdeki kaynaklar AB üyelerinin gündemine girse de buradaki yataklara ve yeni boru hatlarýnýn inþasýna önemli yatýrýmlar yapmak gerekiyor. Bu maddi açýdan kolay olmayacaðý gibi yeni boru hatlarýnýn inþasý da zaman alacaktýr.

Diðer taraftan Rusya'dan gaz almaya devam edeceðini ileri süren ülkeler (Macaristan) olduðu gibi Moskova'nýn "dost olmayan ülkeler" listesi de geniþliyor. En son bu listeye Yunanistan, Slovakya, Slovenya, Danimarka ve Hýrvatistan eklendi. Danimarka ile Hýrvatistan kendi kaynaklarýna sahipken, Yunanistan, Türkiye üzerinden gelen Azerbaycan gazýna, Slovakya ile Slovenya ise sýkýþtýrýlmýþ gaz ile Avrupa'nýn geri kalanýna güveniyor.

Uzun yýllardýr Rusya'ya baðlýlýðý azaltma konusu AB'nin gündeminde olsa da belki ilk kez bu yönde ciddi adýmlar atýlýyor. Uzmanlar 2022-2023'te dahi Rusya'nýn AB'ye doðalgaz ihracatýnýn yüzde 40 oranýnda azalacaðýný, 2025'e gelindiðinde ise çok küçük rakamlarda seyredileceðini öngörüyor. Bu geliþmeler, milyarlarca dolar harcanarak inþasý tamamlanan Kuzey Akým-2 projesinin artýk uzun vadede hayata geçirilmesini imkansýz kýlýyor. Diðer taraftan enerji alanýndaki bu arayýþ ve geliþmeler, doðalgaz fiyatlarýný artýrýyor ve rekor seviyesine çýkartýyor. Bu durum, AB ülkelerinin ekonomilerini olumsuz etkilerken, Rusya önceki yýla kýyasla daha az gaz satmasýna raðmen yaklaþýk olarak ayný geliri elde etmeye devam ediyor.

- RUS PETROL VE DOÐALGAZ ÝHRACATININ YÖNÜ DEÐÝÞÝYOR

AB, Rus doðalgazýna olan baðlýlýðýný azaltmaya, hatta tamamen kurtulmaya çalýþýrken Moskova da ekonomisinin en önemli gelir kaynaðý olan doðalgaz için yeni pazarlar arayýþýnda. Bu baðlamda enerji kaynaklarýna gittikçe ihtiyacý artan Asya Pasifik bölgesi ön plana çýkýyor. Kremlin, özellikle Çin'in artan doðalgaz ihtiyacýndan yararlanmaya çalýþýyor. 2021'de Çin, yaklaþýk 350 milyar metreküp gaz kullanýrken bunun yaklaþýk yarýsýný ithal etti. Rusya'nýn bu rakamdaki payý ise ancak yüzde 10'du. 2025'te Gazprom yetkilileri Çin'e ihraç edilen doðalgaz miktarýný 3-4 kat artýrabileceklerini dile getiriyor. Avrupa pazarý için düþünülen gazýn Asya'ya yönlendirilmesini öngören 50 milyar metreküp kapasiteli Sibirya'nýn Gücü-2 boru hattýnýn inþasý ise zaman alacaktýr. Ayrýca yine bu boru hattýnýn inþasý için Moskova'nýn büyük yatýrýmlar yapmasý gerekecek. Bu ise Kuzey Akým-2 boru hattý örneðinde olduðu gibi hem çok riskli hem de çok maliyetli.

Rusya þimdilik çözümü Çin ile Hindistan'a sýkýþtýrýlmýþ gaz, kömür ve petrol satmakta görüyor. Nitekim 2022 yýlýnýn ilk yarýsýnda Çin, Rusya'dan aldýðý enerji kaynaðý miktarýný 2 kat, Hindistan ise 5 kat artýrdý. Rusya yalnýzca bu iki ülkeye sattýðý enerji kaynaklarýndan kýsa sürede 24 milyar dolar kazandý.

AB, Rusya ile enerji alanýndaki baðlarýný minimum seviyeye indirmeye ve yeni tedarikçiler bulmaya çalýþýrken Rusya da AB'ye alternatif pazar arayýþlarýna baþladý. Gelecekte Rusya'nýn AB ile iliþkileri düzelse dahi artýk bu alandaki iþ birliði büyük darbe almýþ durumda. Ancak AB, Rus enerji kaynaklarýna alternatif bulsa ve Rusya'dan aldýðý enerji kaynaklarý miktarýný minimum seviyeye indirse de AB ülkeleri bu alternatif enerji kaynaklarýna çok daha fazla para ödemek zorunda kalacak. Moskova AB'ye alternatif yeni pazarlar bulsa da Uzak Doðu'ya uzanan yeni boru hatlarý inþa etmesi zor olacaðý gibi Çin ile Hindistan'a sattýðý enerji kaynaklarýnýn fiyatý da uluslararasý piyasanýn çok altýnda kalacak. Dolayýsýyla AB-Rusya "ayrýlýðýnýn" her iki tarafa da faturasý kabarýk olacaktýr.

***

[1]2021'de Ýtalya, Rusya'dan yaklaþýk 18 milyar metreküp gaz aldý.

[Prof. Dr. Kemal Ýlyasoðlu, Marmara Üniversitesi]