Ortadoðu’da sivil toplumun izini sürmek

Ortadoðu coðrafyasýndaki ülkeler sivil toplum kavramýyla modernleþme süreçlerinde tanýþtýlar ve özellikle 80’li yýllardan itibaren güçlü bir sivil toplumun yaratýlmasý, bu ülkelerin demokratikleþmesinin ve ekonomik kalkýnmasýnýn ön koþulu olarak görüldü. Peki her biri kendi içinde çok farklý toplumsal dinamiklere sahip olan bu ülkelerde sivil toplum kavramýnýn pratik bir toplumsal gerçekliðe dönüþmesi ne kadar mümkündü? Sömürgeciliðin derin izleriyle þekillenen bu coðrafyanýn ülkelerinde sivil toplum nasýl algýlandý ve devlet-toplum iliþkileri içinde nasýl bir yer edindi? Kadim Yayýnlarý’ndan çýkan Ortadoðu’da Sivil Toplum: Ýmkanlar ve Kýsýtlýlýklar adlý kitap, bu ve benzeri sorulara cevap ararken Türkçe literatürde bu konudaki boþluðu doldurmaya katký saðlayacak zengin bilgiler ve tartýþmalar sunuyor.   

Sakarya Üniversitesi Uluslararasý Ýliþkiler Bölümü Öðretim Üyesi Dr. Filiz Cicioðlu’nun editörlüðünde yayýma hazýrlanan kitap, Uluslararasý Ýliþkiler ve Ortadoðu alanlarýnda akademik çalýþmalar yürüten yazarlarýn metinlerinden oluþuyor. Ýlk metin, kolonyal zihin ve oryantalist bakýþ açýsýyla hesaplaþmaya girerek Ortadoðu’da sivil toplumun imkanýný temellendiren kuramsal bir tartýþma niteliðinde. Daha sonraki metinler ise Türkiye, Ýran, Cezayir, Ýsrail, Suriye, Yemen, Körfez Arap Ülkeleri, Irak, Fas, Mýsýr, Lübnan, Tunus, Ürdün ve Filistin’de sivil toplumun izini sürüyor. Metinlerden bazýlarý sivil toplumun ele aldýðý ülkenin tarihsel süreçlerindeki dönüþümlerine odaklanýrken bazýlarýnda mesele belli bir sorunsal etrafýnda ele alýnýyor. Bu durumun ortaya çýkmasýnda, her bir ülkenin toplumsal dinamikleri içinde sivil toplumun farklý görünümlere bürünmesi etkili.

SÝVÝL TOPLUM POTANSÝYELÝ

Kitaptaki metinlerden bazýlarý yalnýzca ele aldýklarý ülkelerin modernleþme tecrübeleriyle dolaþýma giren, klasik sivil toplum tanýmýna uyan örgütlenmeleri irdelemekle kalmayýp ülkelerin geleneksel yapýlarý içinden çýkan sivil toplum benzeri oluþumlarý da deðerlendirmekte. Türkiye baþlýðý altýnda Osmanlý dönemindeki loncalar, Ýran baþlýðý altýnda ise dini yapýlar ve çarþý esnafýnýn taþýdýðý sivil toplum potansiyeli bu baðlamda tartýþmaya açýlmakta. Demokratikleþme ve insan haklarý gibi söylemler üzerinden sivil toplumun nasýl bir sömürge aracýna dönüþebileceði ve yeni tahakküm iliþkileri kurabileceði Lübnan örneðinde gösteriliyor. Yine sivil toplumun belli bir egemen sýnýfýn elinde nasýl araçsallaþabileceði Suriye’deki Baas Partisi özelinde ele alýnýyor. Benzer bir durumun uzun bir süre geçerli olduðu Irak’taki sivil toplum kuruluþlarýnýn bir dökümü yapýlýyor. Körfez-Arap ülkeleri baþlýðý altýnda bu ülkelerde hakim olan monarþik-rantiyer devlet mekanizmasýnýn; Mýsýr ve Cezayir’de ise otoriter devlet yapýsýnýn sivil toplum açýsýndan barýndýrdýðý sorunlar irdelenirken, sivil toplumun imkanlarýna dair bir tartýþma da yürütülmekte. Tunus, Fas ve Yemenle ilgili yazýlarda sivil toplum, özellikle Arap Baharý sürecindeki geliþmelerle birlikte ele alýnýrken, Ürdün’de 1989 sonrasý liberalleþme sürecinin sivil toplumun dönüþümüne nasýl katkýlar yaptýðý inceleniyor.

DÝRENÝÞÝN AKTÖRLERÝ

Ýsrail baþlýðý altýnda Ýsrail’in sivil toplum kuruluþlarýnýn çeþitliliði ve konumu bakýmýndan Ortadoðu coðrafyasýnda durduðu ayrýksý konum örneklerle açýklanýyor. Filistin baþlýðý altýnda ise Ýsrail iþgali karþýsýnda direniþin en önemli aktörleri olan Hamas ve Fetih gibi Ýslami hareketlerin sivil toplum üzerindeki etkilerinin altý çiziliyor.

Kitabýn çok önemli bir katkýsý da ele alýnan ülkelerin Türkiye ile iliþkilerinde sivil toplumun rolüne deðinen bölümler içermesi.  Böylece kitap, genellikle sosyoloji ve siyaset bilimi disiplinleri içinde ele alýnan sivil toplum meselesini uluslararasý iliþkiler alanýndaki pratikleriyle de ortaya koyuyor. Benzer þekilde, metinlerin sivil toplumun izini yalnýzca sivil toplum kuruluþlarýyla sýnýrlý bir alanda deðil, sivil toplumun küreselleþmeye paralel olarak geniþleyen tanýmlarýnýn belirlediði alanda, eleþtirel yaklaþýmlarý da hesaba katarak sürmesi, kavram ve pratik arasýndaki iliþkiyi güncellemek açýsýndan son derece önemli. Beþ yüz sayfayý aþan zengin içeriði ile Ortadoðu’da Sivil Toplum: Ýmkanlar ve Kýsýtlýlýklar adlý kitap, konuya iliþkin araþtýrma yapan öðrenci ve akademisyenler için olduðu kadar konunun meraklýlarý için de son derece verimli bir baþvuru kaynaðý niteliðinde.

Ortadoðu’da Sivil Toplum: Ýmkanlar ve Kýsýtlýlýklar

Ed. Filiz Cicioðlu

Kadim Yayýnlarý