ABD’de gerçekten çok ilginç bir süreç yaþanýyor, bu süreçten hepimizin alacaðý çok ders var, yaþanan bütçe kilitlenmesinin boyutlarýna tek tek bakabiliriz.
ABD’deki baþkanlýk sisteminde yasama yani Kongre ile yürütme yani baþkan gerçekten kuvvetler ayrýlýðýnýn en iyi örnekleri, baþkanlýk sistemini savunanlarýn söz konusu bütçe kilitlenmesini iyi deðerlendirmesinde fayda olabilir, bizde olmaz demesinler, olmaz olmaz; parlamenter sistemlerde gerçek bir kuvvetler ayrýlýðý olamadýðý için, Bakanlar Kurulu TBMM’den güvenoyu alýyor, bu tür kilitlenmelerle karþýlaþmak çok istisnai, ABD’deki ciddi mali krizden çýkarmamýz gereken ilk ders bu olabilir.
Konunun bir siyasi boyutu daha var, Nobel ödülü iktisatçý Paul Krugman vurguluyor, bütçe kitlitlenmesinin þimdiki sorumlusu cumhuriyetçilerin Obama’nýn saðlýk reformlarýnýn yaratacaðý mali sorunlardan deðil, bu saðlýk reformlarýnýn baþarýlý olmasýndan korktuklarý konusu; saðlýk reformlarý konusu büyük bütçe açýklarý olmaksýzýn tutarsa, Obama bir kez daha baþkan olamýyor ama demokrat adayýn, mesela Hillary Clinton’ýn ilk baþkanlýk seçimlerini kazanmasý çok kolaylaþacak.
ABD ilginç, bize yabancý bir zihin dünyasý olan bir ülke; cumhuriyetçiler çok kapsamlý bir saðlýk sistemi reformuna karþý çýkarak oy kazanmak istiyorlar ve kýsmen de baþarýyorlar, bizde böyle bir þeyin düþünülmesi bile imkansýz, ABD’nin en derin partisi Cumhuriyetçi Parti bile deðil, belki de temsil ettiði zihniyet ile “Çay Partisi”.
Gelelim meselenin önce niceliksel, sonra da ekonomi hukuku boyutuna.
ABD Kongre’sinin yürütmeye tanýdýðý borç tavaný 17 trilyon dolara çok yakýn bir tavan; baþka bir ifadeyle ABD’de Hazine kamu borç stoðunu 17 trilyon dolara kadar, milli gelirin yaklaþýk yüzde yüzü, çýkarabiliyor ama bundan sonrasý için Kongre’nin, yasamanýn izni yok.
17 trilyon dolar demek aþaðý yukarý ABD’nin 2013 milli geliri demek; yine baþka bir ifadeyle de 2013 senesinde tüm dünyada üretilecek katma deðerin, gelirin dörtte birinden bir parça da fazla, çok muazzam bir büyüklükten bahsediyoruz.
Büyüklükleri yuvarlayarak veriyorum, isteyen tüm detaylarýna “real time” yani canlý olarak www.usdebtclock.org sitesinden ulaþabilir, saniye saniye büyüklükler orada, mutlaka iktisatçýlarýn ya da iktisatla ilgilenenlerin bakmasý gereken bir site, çok eðlenceli; ABD’nin 2013 milli geliri 17 trilyon dolar, bütçe harcamasý 4 trilyon dolar, bütçe geliri üç trilyon dolar, bütçe açýðý da böylece bir trilyon dolar dolayýnda, ekonomik canlanma bütçe gelirlerini biraz yukarýya çekiyor, bütçe açýðý böylece muhtemelen sene sonunda dokuz yüz milyar dolara inebilecek, 2014 bütçe açýðý tahmini ise 750 milyar dolar.
ABD ekonomisi dev bir ekonomi, bizim 2013 milli gelirimiz ABD’nin ayný seneki bütçe açýðýnýn altýnda olacak, neyi tartýþtýðýmýzý iyi görelim diye bu basit mukayeseleri veriyorum.
ABD Kongresi’nin (yasama) Hazine’ye (yürütme) tanýdýðý kamu borç stoðu tavanýnýn 17 milyar dolara yakýn olduðunu belirtmiþ idik, bu konu ABD’de yeni bir konu deðil, 1917’den beri, hatta bir yoruma göre de 1868’den beri (ABD Anayasasýnýn 14. Eki) yani yaklaþýk en azýndan yüz senedir böyle bir sýýnrlama, kamu borçlanmasýna stok olarak bir sýnýr zaten mevcut, ABD’nin karþýlaþtýðý ilk bütçe kilitlenmesi de bu deðil, daha önce de çok yaþandý, bir biçimde krizler aþýldý.
Bu borç tavaný belirlenmesi konusuna iktisatçýlar en genel tanýmýyla anayasal iktisat adýný veriyorlar, kamu borç stoðu tavanýna, senelik bütçe açýklarýna bir sýnýrlama getirerek yürütmenin elini kolunu bir ölçüde baðlamak istiyorlar, amaç ise miyop yani uzaðý görmediði varsayýlan yürütmenin popülizm yapmasýný (ekonomik istikrarsýzlýk) önlemek ve gelecek kuþaklarýn haklarýný korumak.
AB’nin Maastricht kriterlerinin de yani milli gelirin yüzde 60’ýný geçmemesi gereken kamu borç stoðu ile, milli gelirin yüzde üçünü aþmamasý gereken bütçe açýklarýnýn da mantýðý ayný.
Bizde de, Sayýn Ali Babacan’ýn sisteme getirmek istediði “mali kural” da biraz böyle bir þeydi, en azýndan nihai mantýðý ayný idi, bir-iki yatýrýmcý bakanlýðýn korkusu ile “mali kural” rafa kaldýrýldý, Allah’tan bütçe açýklarý ve borç stoðu konularýnda bizde iþler gerçekten çok iyi gidiyor da, mali kural keþke yasalaþsa idi demiyoruz ama yine de þayet mali hukukumuza bu mali kural gelmiþ olsa idi uluslararasý piyasalardan belki bir-iki puan daha ucuza borçlanabilir idik.
ABD’de iþler çözülmez ise 17 Ekim akþamý yürütme 30 milyar dolar nakit ve borçlanma yasaðý ile baþbaþa kalýyor, bu para ABD için fýndýk-fýstýk parasý bile deðil.
Umarým bir cumhuriyetçi azýnlýk sistemi kilitlenmeden kurtarýr ama sonra da yürütmenin bütçe açýklarýna bir çözüm bulmasý þart.
