ABD-Suudi-Ýsrail üçlüsü petrol fiyatý ve yaptýrýmla Ýran’ý çökertmek niyetindeler... Rusya’ya da yönelebilirler.
Ýran Nükleer Anlaþmasý üzerinde kopan fýrtýna, Ortadoðu ve dünyadaki nüfuz alanlarý üzerindeki mücadelenin küçük bir yansýmasýdýr. Ýran’ýn nükleer silaha sahip olmasý ya da olmamasý, Ortadoðu’nun petrol ve doðalgaz kaynaklarý üzerinde süren çatýþmanýn bir parçasýdýr.
Ýran Nükleer Anlaþmasýna eski emperyal güçler Ýngiltere ve Fransa, AB patronu Almanya, Çin ve Rusya katýlarak, Ortadoðu’da çoklu paylaþým ve karar verme modelini baþlattýlar. Bu, Trump öncesi dünyanýn modeliydi. Þimdi Donald Trump tek hakim güç olma ýsrarýyla ve son bir çabayla makul ve sürdürülebilir olaný býraktý, bu yapýyý yýkma ve zor kullanma yoluna saptý.
Donald Trump’ýn çok dar çevredeki destekçileriyle baþlattýðý bu sürecin sonunu öngördüðünü sanmýyoruz. ABD Baþkaný günlük-haftalýk düþünüyor. Trump üzerindeki etkili güçler ise uzun vade hesaplarý yapmýþlardýr. Halen Trump’ýn Ortadoðu, hatta dünya politikasýnda yanýnda sadece iki müttefiki var: Ýsrail ve Suudi Arabistan. Ýki müttefikin hesaplarý çok farklý... Bu süreçte nihai etki gücü Suudi Arabistan’da deðil, Ýsrail’dedir.
Ýran’ýn bu ittifaka karþý Rusya ve Çin’den baþka çýkýþý yok. Ancak Ýsrail’in ABD’den aldýðý korumanýn benzerini Ýran’ýn Çin ya da Rusya’dan saðlamasý zor... Yine de Rusya ve Çin, Ýran’ý korumaya çalýþacaklardýr. Anti-Trump hava yüzünden AB bile Ýran’a yakýn durabilir.
ABD içindeki bir grubun, bu krizi kullanarak yalnýzca Ýran deðil, ABD’nin Ortadoðu’da kaybettiði zemini yeniden kazanmak için ne kadar yýkýcý olursa olsun son bir çabaya giriþmesi beklenmelidir. Hedefleri yalnýzca Ýran’ý deðil, Rusya’yý ve geldiði yerlerde Çin’i geriletmektir.
Bu çaba asimetrik biçimde, silah dýþý yollarla gelebilir. ABD son dönemde finansal sistem ve enerji piyasasý üzerinden yýkýcý etki kullanmaya baþladý.
ABD-Ýsrail-Suudi ittifakýnda Suudi’nin iþlevi, petrol silahýný kullanmaktýr. Bu silah, arzýn düþürülmesi ya da yükseltilmesi yoluyla fiyat belirleyerek ateþlenir. Doðalgaz, fiyat olarak petrolü izler. Petrol için strateji geliþtirenler, doðalgazý, ayrý dosyada izlemekteler.
Ortadoðu’daki siyasi-askeri geliþmelere bakarken, tamamlayýcýsý olan petrole bakmak gerekiyor. Silahla yapýlamayaný petrole baðýmlý ekonomileri yükselterek ya da batýrarak yapmak mümkün.
Ýran’da rejim deðiþikliði peþinde olanlar, yaptýrým ve petrol ihracatýný keserek, Ýran ekonomisini vurma niyetindeler. Rejim deðiþikliðini baþaracaklarýný sanmýyoruz. Ýran 1979’dan beri abluka altýnda... Ülke çok daha aðýr zamanlar yaþadý ve hep bir yolunu buldu... Üstelik þimdi Ýran’a bu yaptýrýmlarýn yersiz olduðunu gören ülkeler çoðunlukta.
Petrol fiyatlarý üzerinden ise daha büyük bir oyun var: Suudi Arabistan, geçen sonbaharda Rusya ile üretimi kýsma anlaþmasý yapýp, fiyatý yükseltme yoluna gitti. Suudi hedef fiyatý 80 dolar ve üzeriydi. Halen fiyat 80’e gelmek üzere... Rusya-Suudi taktik ittifak içindeler. Ancak ABD’nin bir kanadý Rusya’yý da vurmak niyetinde.
Halen yüksek petrol fiyatý Rusya’ya yarýyor. Rusya yýlda 280-300 milyar dolar ihracat yapýyor. Ýhracatýn yarýsý, enerji kaleminden, petrol ve doðalgaz... IMF’ye göre Rusya dünyanýn 12. büyük ekonomisi ve 2023’e dek öyle kalacak. Halbuki 2024’e dek Devlet Baþkanlýðýný sürdürecek Vladimir Putin, Rusya’nýn bu sürede ilk 5’e girmesini hedefliyor. Bunun için Rusya ekonomisinin en az %70 büyümesi gerek. Petrol fiyatý yüksek kalýrsa, mümkün... Ancak ABD’nin, hatta Avrupa’nýn böyle bir Rusya isteyeceði, kuþkulu... ABD seçimine müdahale ettiði, ajan zehirlediði vs gerekçesiyle Rusya’ya yaptýrýmlar giderek geniþliyor. Putin’in yeni silahlanma hamlesi ve sergilediði silahlar, Rusya’ya ekonomik kýskacýn artacaðýný gösteriyor.
Trump için sorun þu: Suudiler para kazansýn diye yükseltilen petrolden, Ýran ve Rusya’nýn fayda saðlamamasý için ne yapýlacak? Yaptýrýmlar burada iþe yarýyor: Petrol satamayacak, satsa parasýný alamayacak, alsa harcayamayacak... Suudi’nin kazandýðý para da zaten ABD mallarýna ve silahlarýna yatýrýlýyor ve o yolla vergilendiriliyor.
Yüksek petrol fiyatý kime yarar? ABD’nin yakýnda Suudi Arabistan’ý da geçip dünyanýn en çok petrol üreten ülkesi olacaðýný duymuþ muydunuz?
Ülkeleri batýrmak ya da yükseltmek için petrol ve gaz fiyatý kilit önemde. Petrol piyasasý, fiyatýn yükseleceðini öngörüyor.
Arzý kýsarak petrolü 80 dolara taþýyan Suudi Arabistan burada da kalmayýp fiyatý 100 dolar yapma niyetinde... Çünkü verimsiz projelere yatýracak, içeride saçýlacak ve ABD’ye haraç olarak verilecek paraya ihtiyaç var. Genelde dünya petrol piyasasýnda sýkýþma var: Genel üretim düþük. Fazla petrol var, ancak yeraltýnda. Piyasa 100 dolarý önümüzdeki aylarda bekliyor.
Çatýþma ortamý, kýsýlan arz ve üretim aksaklýklarý ile petrolün 2019’da 150 dolara çýkacaðýný söyleyen analizler de var. 100 dolar dünya ekonomisini yavaþlatýr. 150 dolar dünya ekonomisini durdurur, Avrupa’yý ve euro’yu periþan eder. ABD bu iki risk aralýðýnda en büyük üretici olarak ve daha harekete geçirmediði kaya petrolüyle bütün dünyaya yüksek fiyattan petrol satma senaryosunu sevmiþ gibi duruyor. Býçaðýn öbür tarafýnda da rakiplerin bu fiyattan yararlanmasýný önlemek için her yolu denemek var. Ambargo ise ambargo, yaptýrým ise yaptýrým, çatýþma ise çatýþma.
Petrol fiyatýný düþürerek de ülke batýrmak mümkündür. Sovyetler Birliði böyle batmýþtý.
Kuruluþtan batýþa, Sovyetlerde iki emtia rol oynamýþtýr: Buðday ve petrol. Buðday, aç kalmamak için lazýmdý. Birinci Dünya Savaþý öncesinde Rusya, dünyanýn en büyük tahýl üreticisiydi. Stalin tarýmý devlet tekeline alýp, çiftçiyi devlet için çalýþtýrmaya baþladý. Sonuç: Zulüm ve verimsizlik...
1963’te Moskova, uydu ülkelere yaptýðý tahýl yardýmýný durdurdu ve 12 milyon ton tahýl ithal etmek zorunda kaldý. Karþýlýðýnda merkez bankasý altýn rezervinin üçte biri harcanmýþtý... O zamandan, Sovyetlerin çöküþüne kadar nüfus arttý, tahýl üretimi ayný kaldý. Çöküþün iki nedeni vardýr: Buðday ve petrol.
Çöken Sovyetler Birliði’nin enkazýný kaldýrmak, 1991-94 arasýnda Yegor Gaidar adlý akýllý bir ekonomiste düþmüþtü. Gaidar, buðday-petrol çýkmazýný görüp çözümleyen adamdý. Devamýný o anlatýyor:
1970’de duvara toslamak üzere olan Rusya’yý, Sibirya’da bulunan petrol kurtarmýþtý. Petrol satýp, buðday alýp, halký besliyorduk. 1973 Arap petrol ambargosu Moskova’yý çok mutlu etti: Petrol fiyatý yükselmiþti. KGB þefi Andropov, fiyatýn daha yükselmesi için Arap terör gruplarýný örgütledi: Terör gruplarý iþaretle petrol sahalarýna saldýracaktý. Üretim aksayýnca fiyat yükselecekti... Sovyet komünizmi kendi çapýnda arz-taleple oynuyordu.
Gaidar, 1979 Afganistan iþgalinin, Ortadoðu petrol sahalarýna iniþ planýnýn adýmý olduðunu yazar. Suudiler de bunu görüp ABD’ye yanaþmýþlardýr.
13 Eylül 1985’te Sovyetler Birliðinin bitiþini Suudi Petrol Bakaný Yamani baþlatýr: O tarihte Suudi Arabistan, petrol üretimini artýrýp, fiyatý düþürmeye karar verir. Sonra Suudi üretimi dört kat artar ve fiyat 32 dolardan 10 dolara iner... O zamanýn 32 dolarý, þimdinin 70 dolarýna eþittir. Üretim arttýðýndan, Suudi gelirinde azalma olmamýþtýr. Ancak Moskova, yýllýk 20 milyar dolar gelir kaybetmiþtir. Buðday alamaz hale gelir. Çaresi, Batý’dan siyasi þartlara baðlý kredi almaktýr. Moskova siyasi krediyi alamaz. Sovyetler Birliði iflas edip, 1989’da çöker. Suudi Arabistan’ýn bu manevrasýndan 4 yýl sonra… Vladimir Putin’in bu olayý unuttuðunu sanmýyoruz.
