Ýnsanýn DNA özelliklerine göre virüs geliþtirip, sonra da bir ülkeye ya da etnik gruba ölümcül hastalýk yaymak mümkün mü? Henüz net sonuç noktasýna gelinmediðini ama bu yolda hayli uðraþýldýðýný anlýyoruz. Tartýþma sürerken, sivrisinekler laboratuvarda biyolojik silah olarak geliþtiriliyor.
Rusya Devlet Baþkaný Vladimir Putin’e önceki hafta bir konferansta ‘Yabancýlar bizim kapalý devre TV sistemlerine girip Rus halkýnýn görüntülerini topluyor’ dendi.
Putin de ‘Evet görüntüler toplanýyor, tamam. Asýl biliyor musun, ülke çapýnda biyolojik malzeme topluyorlar’’ deyince ortalýk karýþtý.
Putin, yabancý bir gücün Rusya’daki etnik gruplardan profesyonel ve sistemik biçimde DNA, sývý ve organ ve doku örnekleri topladýðýný söyleyip sordu, “Asýl bunu neden yaptýklarýný bulmak gerek… Ama korkmayýn. Ne yapýyorlarsa yapsýnlar, biz de onlarý durdurmak için ne yapacaksak yapacaðýz” dedi.
Rusya biliyor ki, DNA örnekleriyle biyolojik silah geliþtirmek mümkün. Putin de biliyor ki ‘biyolojik örnek’ deyince herkes korkacak. ‘Etnik Bomba’ diyorlar.
Putin’in söylediði DNA doku toplama olayýnýn ABD Hava Kuvvetleri’nden kaynaklandýðý anlaþýldý. Komutanlýk ihale açýp, belirli bölgelerden biyolojik örnek istemiþ. Özel sektör de ihale gereðini yerine getirmiþ… Kremlin, Yabancý Sivil Toplum Kuruluþlarýyla baðlantýlý ‘unsurlarýn’ yurt dýþýna DNA örneði yolladýðýný duyurdu. Galiba bu unsurlara ‘ajan’ dedi.
Sonra Ruslar ABD Hava Kuvvetleri’ne ‘Biyolojik silah mý geliþtiriyorsunuz’ diye sordu. Komutanlýk ‘Hayýr, yaralanmalarýn tedavisi için kas kemik yapýlarýyla ilgili araþtýrmaya doku DNA örneði arýyoruz’ dedi ama kimse de cevaptan tatmin olmadý.
Varsayým þu: Hastalýk yayan virüsün kodunu, hedef alýnacak ýrk, ülke için geliþtirip, virüsü daha etkili hale getirince, o virüs o ülkeyi, ýrký, milleti nokta atýþýyla vurabilir. Bu yolda soðuk savaþta da hayli uðraþýldý, araþtýrma deney yapýldý. Taraflar birbirini suçladý, bu konuda çok spekülasyon var, ancak bilinen böyle bir silah yok. Karþý görüþ diyor ki: Saf tek ülke DNA’sý yok, herkes karýþýk. Dolayýsýyla o DNA’ya özgü virüs geliþtirilemez. Belki DNA’sý hiç baþkalarýyla karýþmamýþ ve izole yaþayan küçük kabileler için böyle bir silah mümkün. Ancak günümüzde ülkeler ya da coðrafyalar çok karýþtýðý için bütün insanlarýn DNA’sý birbirinin çok benzeri. O yüzden coðrafyaya özgü biyolojik silah olmaz.
Peki yine de DNA’ya bakýldýðýnda neye dayanýklý neye dayanýksýz olduðu bulunamaz mý? Bulunur. Sonrasý da niyete baðlý...
Rusya bu geliþmeler sonucu, ‘Biyolojik Güvenlik, DNA Koruma Kanunu’ yazmaya baþladý. Birkaç haftaya yasalaþacak. Ülke içinde ‘yabancý’ sayýlan saðlýk laboratuvarlarýndan kuþku duyuyorlar. Ýthal edilen gýdaya da güvenmiyor ve denetliyorlar.
Tahtakurularý First Class uçmuyor mu?
Geçen Ay, Vancouver-Kanada Londra seferi sýrasýnda Ýngiliz British Airways uçaðýnda kadýn yolcu ve kýzý aþýrý kaþýnmaya baþladýlar. Bakýnýnca, oturduklarý koltuklarda onlarca böcek: Tahtakurusu olduðunu fark ettiler. Uçak doluydu, yerleri deðiþtirilemedi, koltuklar boþaltýlamadý ve 9.5 saatlik uçuþ yolcular için iþkence, tahtakurularý için ise ziyafetle geçti.
Dünyanýn marka havayollarýndan birinin uçaðýnda tahtakurusu? ‘Yeni Normal’lerden biri... Dünyanýn marka kenti New York’ta birkaç yýl önce otellerde tahtakurusu salgýný baþlamýþtý. Ýlaçlama ile önü alýnamadý, çünkü ilaca dirençliydiler.
Bilim diyor ki: Kentleþme sonucu ortama adapte olup deðiþen, güçlenen hayvan türleri artýyor. 20 yýl önce kentlerde tahtakurusu duyulmamýþtý. Kent ortamýna uydular ve þimdi hem yayýldýlar, hem de ilaca direnç kazandýlar.
Bu arada uçak yolcularýný rahatlatalým: Normalde tahtakurusunun karanlýk sessiz ortamda yerleþip çoðaldýðý bilinir. Iþýklý gürültülü uçak ortamý, tahtakurularýna göre deðildir. Ancak yolcu beraberinde ya da bagajla gelip uçaða bindikten sonra da, uçaðý terk etmezler. Uçaklar, malum, sabah Paris’te, öðlen Nairobi’de, akþam Kuala Lumpur’da. Böcek haþarat dünya turunda… Bir dönem kapýlar kapatýlýrken sprey yapan kabin görevlileri tepki çekmiþti. Uygulama yanlýþ deðil. Þimdi galiba havalandýrmadan veriliyor.
Uçaklardaki durum geçici de olsa, kent ortamlarýnda geliþip ortama uyan ve güçlenen böcek ve haþarat, ciddi saðlýk sorunu yaratýyor. Bu konuda bilimsel makaleler var: Kent ortamýnda deðiþip güçlenen fare, kertenkele, hamam böceði, güvercin ve tahtakurularýnýn yarattýðý saðlýk sorunlarý.
Londra metrosunda geliþen sivrisinekler var: Yumurtlamak için kan emmeye artýk ihtiyaçlarý yok. Ve kýþ uykusuna yatmýyorlar, soðuktan etkilenmiyorlar. New York, Los Angeles gibi büyük ABD kentlerinde de benzer türün geliþtiði bildiriliyor.
Üstelik bu haþarat kendi kendine ortama uyup deðiþiyor. Ýnsan eliyle bozulan, kontrolden çýkan ve laboratuvarda geliþenler bunlar deðil.
Niyet belki iyi, sonuç belirsiz
Kötü maksatlý biyolojik savaþ giriþimleri bir yana, DNA deðiþtirerek görünüþte faydalý bilimsel adýmlar da atýlýyor. Ancak bu adýmlarýn da umulmadýk olumsuz sonuçlar yaratmasý, kontrolden çýkmasý ve baþka felaketlere yol açmasý ihtimali var. Ýnsanýn doðal düzenle oynamasýnýn sonuçlarýný yeni yaþamaya baþlýyoruz.
Mesela hastalýk yayan sivrisinekle mücadele için yeni bir yöntem: Sivrisinek türünü hasta edecek virüs taþýyan erkek sivrisinekler laboratuvarda geliþtirilsin, sonra doðaya salýnsýn. Bu sivrisinekler, insana hastalýk bulaþtýran diþileri bulup çiftleþsin. Sonra erkekten geçen hastalýk sonucu diþi hem yumurtlayamasýn, hem de ölsün, böylece hastalýk yayan sivrisinek kolonileri yok edilsin…
Bir film senaryosu daha gerçek oluyor. Bu iþi yapacak olan ve bir özel þirket tarafýndan geliþtirilen sivrisinekler, yýllar süren çekiþmeden sonra Amerikan Çevre Koruma Dairesi’nden onay aldý. Þirket, hastalýk taþýyan laboratuvar sivrisineklerini ABD’nin 20 eyaletinde satacak. Alýmlarýn önce belediyelerden gelmesi bekleniyor. Evler, bahçeler için de uygun miktarda sivrisinek satýþý olacak.
Sivriler pahalý. ‘Kiþi baþýna 1 dolara geliyor, diye bir laf var’ Yani 1 milyon nüfuslu bir alanda yaymanýn faturasý en az bir milyon dolar... Çok para... Ve de bu sivrisineklerin laboratuvarda üretilmiþ olmasý, hastalýk taþýmasý, ABD’de pek sorun yaratmadý. Evet ayný sivrisinekler Çin’de de denenmekte... Ve Çin’de ne olup bittiði konusunda bilgi yok. Teknolojiyi geliþtiren ülkeler süreci kontrol ederken, Zika ve çaresi bulunmayan hastalýklarýn yayýldýðý diðer ülke nüfuslarý korku içinde yaþýyor ve çare diye getirilen her projeye telaþla atlýyorlar.
Öldüren sivrisinek kimi öldürecek?
Devletten üretim izni alan ABD þirketi MosquitoMate’in ürettiði sivrisineklerde genetik oynama yapýlmadýðý, sadece erkeklere Wolbachia hastalýðý verildiði bildiriliyor. Bu hastalýk da diþiyi öldürüyor, yumurtlamasýný önlüyor. Erkek sivrisineklerin insaný ya da hayvanlarý sokmadýðý, dolayýsýyla insana zarar vermediði biliniyor. Bu mantýk içinde ‘öldüren sivrisinek’ yapmýþlar.
Rastgele yüzlerce dönüm alanda zehir sýkmak, ilaçlama yapmak yerine sivrisineðin kendi kendine yok olmasý, akla yatkýn. Ancak hastalýk erkek sivrisineðe nasýl yüklendi ve orada kalacak mý?
Bir Ýngiliz firmasý olan Oxitec’in ‘genetik deðiþtirerek’ geliþtirdiði sivrisinekler ABD’de olay yaratmýþtý. Bu yöntemde erkek sineklere genetik hastalýk veriliyor, diþi ile çiftleþen erkeðin gen hastalýðý hem diþiyi öldürüyor, hem de yeni yumurtalarý durduruyordu. Bu sinekleri Zika virüsü de görülen Florida’da denemeye kalktýlar, yine ABD Çevre Koruma Dairesi onay verdi, ancak bölge halký ayaklandý.
Ayaklanma çok da haksýz deðildi, çünkü bu þirketler ‘yalnýzca erkek sineði doðaya salýyoruz, insanlarý diþi sivrisinek sokar’ derken, erkek - diþi ayrýmýný makineyle, hatta çoðu kez elle yapýyorlar. Onbinlerce sivrisinek arasýndan birkaç diþinin laboratuvarda geliþtirilip salýnmayacaðýna dair hiçbir garanti yok. Laboratuvarda geliþtirilmiþ diþi sivrisinekleri doðaya salýnca ne olacaðýna, þu an yeni bir film senaryosu yazýlabilir.
Baþka? Bu sivrisinekler laboratuvarda antibiyotiklerle güçlendiriliyor. Bu güçlendirmeden sonra doðaya karýþtýklarýnda ne olacaðý belirsiz... Laboratuvar imalatý sivrisineklerin kendi aralarýnda koloni kurup beklenmedik iþler yapmasý, düþük de olsa bir ihtimal. En kýsa yoldan bu sivrisineklerin doðada geliþip sonra da insanlara saldýrmayacaðýna dair garanti yok.
Bütün bu itirazlara karþý þirket ‘bu çok çok düþük-ihmal edilir bir ihtimal’ diyor, ya da iddianýn bilimsel olmadýðýný savunuyor.
Sonuçta Florida’daki tepki, þirketin geçen yýlki deneyini önledi. Ama Florida’da yapamadýlar, þimdi Houston Teksas’ta deneme izni aldýlar. Diðer þirket de bir eyalette tepki görünce, baþka eyalette deneme yaptý.
Aradaki fark, bir eyaletin haber bilgi kaynaklarý ve medyasýnýn, ayný zamanda sosyal medyasýnýn iþlemesi. Diðerinde iþlememesi ve konunun karanlýkta kalmasý.
Bu þirketlerin kar amacý güden þirketler olmasý, önce þirket çýkarýnýn ve kârýnýn gözetilmesi, durumu daha da karmaþýk hale sokuyor. Þirketin zarar görmemesi için hayati bilginin halktan ve devletten saklanmasý yalnýzca filmlerde olmuyor ki.
Ah evet, bir bölgede sivrisinekler yok olunca, sivrisinekle beslenen yarasalarýn ne yapacaðýna þimdilik kimsenin cevabý yok. Zinciri bozunca kopan halka gidip nereye çarpacak acaba? Yarasalarýn yiyecek sivrisinek bulamayýnca pizza ýsmarlamayacaklarý kesin.
