Ýttihatçýlarýn üç paþasýndan Cemal Paþa 21 Temmuz 1922’de, yanýnda yaverleri Nusret ve Süreyya Beylerle, Tiflis’de, gece saat on buçuk sularýnda Orient Otele dönerken, Büyük Petro Caddesiyle Bolþeviklerin gizli polis örgütü ÇEKA’nýn bulunduðu Yukovski Sokaðý’nýn köþesinde bir otomobilden çýkan silahlý adamlarýn saldýrýsýna uðradý. Önce Süreyya Bey ardýndan da Cemal Paþa’yla Nusret Bey kanlar içinde yere yuvarlandý. Ensesine ve beline üç kurþun yiyen Cemal Paþa olay yerinde ölmüþtü!
Ertesi gün Taþnak fedailerinden Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adlý iki Ermeni subay tutuklandý. Ayný gün Cemal Paþa ve yaverlerine, Tiflis’deki Þah Abbas Camii’nden, halk, yabancý temsilciler ve Kýzýl Ordu birliklerinin katýlýmýyla, görkemli bir cenaze töreni yapýldý.
Ýstanbul’da yayýnlanan Peyam-ý Sabah Ermenilerin Cemal Paþa’yý öldürdüðünü ancak ayrýntýlarýn henüz ellerine ulaþmadýðýný yazarken Tercvüman-ý Hakikat Talat Paþa, Said Halim Paþa, Bahaeddin Þakir ve Azmi Beylerden sonra Cemal Paþa’nýn da öldürülmesiyle siyasi cinayetlerin sürdüðünü yazýyordu.
Ancak, The Times gazetesi, Celal Paþa’yý Ermenilerin deðil, Sovyet etkisini yok etmek amacýyla, Mustafa Kemal Paþa ve Enver Paþa’yý barýþtýrmak için çalýþtýðýndan kuþkulanan ÇEKA’nýn öldürttüðünü öne sürüyordu! Ermeni gazeteleriyse olayý üzüntüyle karþýlamýþ, katilin kimliði ortaya çýkmadan Ermenileri suçlamanýn haksýzlýk olduðunu belirtmiþlerdi. Derken Ermeni subaylarý Lalayan ve Vartanyan’ýn yargýlamalarý baþladý ancak, yeterli kanýt bulunamadýðýndan beraat etti ikisi de. Ve böylece hala süren esrar perdesi Cemal Paþa suikastýnýn üzerine iniverdi.
Kim öldürdü Cemal Paþa’yý? Ýngilizler mi? Afganistan’da Ýngiliz egemenliðini kýrmak için çalýþýyordu Cemal Paþa. Lübnan’lý Dürzi reisi Emir Þekip Aslan’a göre, Cemal Paþa’yý Ýngiliz’in tetikçileri öldürmüþtü. Cemal Paþa’nýn Ýngiltere’nin Kabil’deki temsilcisi Henry Dobbs’a, “eðer Mustafa Kemal’le þerefli bir barýþ yapmazsanýz, Hindistan’da isyan çýkarmak için kuvvetlerimle yürüyeceðim!” tehditini savurmuþ, Dobbs’da Lord Curzon’u o saat uyarmýþtý. Bu iddiayý destyekleyecek baþka örnekler de vermek olasý ancak suikastý Ýngiliz’lerin yaptýðý savý pek inandýrýcý gelmiyor, çünkü Cemal Paþa’nýn ne Hindistan’ý ne de Afganistan’ý karýþtýracak, isyan baþlatacak gücü var.
Peki paþayý Ermeniler mi öldürdü? Hem bizim resmi tarihçiler hem de ulusalcý Ermeniler bu tezi savunur. Suikastten sonra Tiflis Taþnak Partisi’nin 199 üyesinin tutuklanmasýný da kanýt olarak öne sürerler. Ermeni Hükümeti gerek Tiflis Osmanlý Temsilciliðine gerekse de Kazým Karabekir Paþa’ya baþ saðlýðý telgraflarý çekerek, suikastle ilgileri olmadýðýný vurgular. Eski Maliye Nazýrý Cavit Bey, iþin içinde Ýngiliz parmaðý olduðunu ancak tetiði bir Ermeni’nin çektiðini yazar hatýralarýnda. Kanýt yoktur; varsayýmdýr bu. Gazeteci Hüseyin Cahit, Lozan’da Sovyet Hariciye Nazýrý Çiçerin’in kendisine Cemal Paþa’yý Ermenilerin öldürdüðünü ve cezalarýný çektiklerini söyler kesin bir dille. Zeki Velidi Togan, Cemal Paþa’yý öldürenlerden Karapet adlý bir Ermeni’yle 1923 yýlýnda tanýþtýðýný yazar.
Peki Cemal Paþa’yý Bolþevikler öldürmüþ olamaz mý? Evet olabilir. Bugün aðýrlýk kazanan tez de budur zaten. Suikastý ÇEKA düzenlmiþ tetiði ya Ermeni komitacýlarý ya da Gürcü Mafyasý çekmiþ. ÇEKA Cemal Paþa’nýn Enver Paþa’yla ilgisi olmadýðýna inanmayarak Moskova’yý terk etmesini istemiþti. ÇEKA’nýn Moskova’yý terk etmesini istediði kiþiler arasýnda Halil Paþa da vardý. Halil Paþa, Bolþevik önde gelenlerinden birinin,”Sovyet Merkez Þurasýnda Cemal Paþa’nýn öldürülmesine karar verildi. Ancak suikast Moskova’da deðil Tiflis’de yapýlacak ve suç Ermenilere atýlacak,” dediðini anlatýr. Halil Paþa Cemal Paþa’yý uyarýr. Cemal Paþa, “Ermeniler benim onlara Suriye’de yaptýðým yardýmý çok iyi bilir. Beni öldürmezler; Ruslar da böyle birþeye kalkýþmaz,” der. Mustafa Kemal Paþa döneminde Cumhurbaþkanlýðý Genel Sekreterliði yapan Tevfik Býyýklýoðlu, “Bolþevikler, Cemal Paþa Afganistan’a geçerse Enver Paþa’yla birlikte Ruslara karþý cephe alacaklarýndan çekindikleri için, önce Camal Paþa’yý sonra da Enver Paþa’yý Buhara’da þehit etmiþlerdi!” demiþtir. Buyrun size bilgiler, kanýtlar, varsayýmlar.
Sahi Cemal Paþa’yý kim öldürdü!!
