Gürcü tarihçi Simon Canaþia, Þapsýðlarýn bölgesi Cubga’da 91 yaþýnda bir ihtiyarla karþýlaþýr. “Neler oldu buralarda 1864’ün Mayýs’ýnda?” diye sorar. Ýhtiyar hem aðlar hem de anlatýr:
“Deniz kýyýsýnda yedi yýl boyunca atýlmýþ insan kemikleri vardý. Kargalar erkek sakallarýndan ve kadýn saçlarýndan yuvalarýný kurarlardý. Deniz yedi yýl boyunca karpuz gibi insan kafataslarýný fýrlatýp atardý kýyýya....Benim orada gördüklerimi düþmanýmýn bile görmesini istemem...”
Soykýrýmý temel nedeni Rus emperyalist siyasetidir. Kýrým Savaþý, Rusya açýsýndan, Batý hele de Türk dünyasýna tümüyle açýk olan Çerkesya’nýn stratejik önemini ortaya koymuþtu. Bu yörede yýllardan beri Rus boyunduruðuna girmeyi kabul etmeyen, Rus kilisesine asla boyun eðmeyen, kültürlü, geleneklerine ve dinine baðlý, hýzla kalkýnýp geliþebilecek bir Çerkes-Müslüman nüfus bulunuyordu ki, bunlarýn yok edilmesi þarttý! Adýge tarým ve hayvancýlýðý, çaðýna göre, hele de Rusya’yla kýyaslanmayacak kadar ileriydi. (Justin McCarthy—Ölüm ve Sürgün) Ortodokslarýn koruyuculuðunu üstlenen, yayýlýmcý ve sömürgeci Rusya, salt siyasi çýkarlarý nedeniyle, ülke topraklarýndaki bütün Müslüman nüfusunu en baþta da kendilerine sür-git direnen ve teslim olmayan Çerkesleri yok etmek istiyordu. (Samir Hatko—Adýge Tarihçisi)
General Mihail Tarfieloviç Loris-Melikov Kuzey Kafkasya halklarýnýn Osmanlý’ya göç ettirilmesini saðlamak amacýyla Ýstanbul’a gönderildi, 1860 yýlýnda. Görüþmeler sonucu Osmanlý Devleti, özellikle Kuzey Kafkasya’dan gelecek Çerkes Müslkümanlarýný kabul edeceðini açýkladý. Ýlk aþamada, 1860-1861 yýllarýnda on bin Kabartay ve Müslüman Oset nüfusu zorla sürüldü Osmanlý topraklarýna. Bu ilk göç bey ve köylülerin topraklarýna zorla el konulmasýyla baþladý; buna Ýstanbulak’o yani Ýstanbul’a Göç denmiþtir. Kabartay ve Müslüman Oset göçlerinin baþlatýlamasýnýn asýl ve gizli nedeni, daha batýdaki Adýge nüfusuna yönelik “etnik temizlik” ve “dýþ sürgün” olayýný gizleme ve olasý tepkileri geçiþtirme kaygýsýydý.
Adýgeler Rus’larýn niyetini kavramakta gecikmedi, Haziran 1861’de Abadzeh, Þapsýð ve Ubiýh bölgelerini birleþtirerek sonuna kadar direnmek amacýyla, Soçi yakýnlarýnda Çerkes Milli Meclisi ve bu meclise dayalý 15 üyeli bir Meclis Yönetimi oluþturdu. Yönetim Rus Çarýyla uzlaþmaya çalýþtýysa da II. Alexander ya sürgün ya da Kuban Irmaðý boylarýna, sýtma yataðý bataklýklara yerleþmelerini buyurdu. Kabul etmedi bunuj Adýgeler. Ve 1862’de Rus harekatý baþladý, Çerkesler bir yýl süreyle savaþtýlar. Ruslarý durdurdular ancak sonunda tükendiler ve ateþkes imzalandý. Rus ateþkes mi dinler! Karlar eriyince, Þubat 1864’de, ateþkes imzalandýðýndan silah býrakmýþ Adýgelerin topraklarýna girdi Ruslar. Ve soykýrým baþladý; sadece çok az bir bölüm istavroz çýkardýðýndan kalabilme izni koparabildi. Ama onlar da bu utançla fazla yaþayamayýp Ruslara saldýrýnca hepsi katledildi. Adýge Hak’uç topluluðu daðlarý tuttu, 1870’e deðin direndi ama sonunda hepsi, aileleriyle birlikte katledildi.
Sürülen nüfusun en az 750 bini yolda hastalýk, açlýk ve soðuktan öldü. Geri kalanlarýn 500 binini Ruslar katletti. Tahminn 50 bin Adýge Trabzon’a gitmek için bindikleri gemilerin batmasý sonucu hayatýný yitirdi. Çerkesya’yý boþaltma iþlemi Haziran 1864’de sona erdi. W.E. D Allen, “Kuzeyde Kuban Irmaðý aðzýndan Güney’de Psýbe Irmaðý aðzýna deðin uzanan Karadeniz kýyýlarý ve iç kesimlerinde bir tek Çerkes sað býrakýlmamýþtýr.” der. Ülke ýssýz ve ürkütücü bir sessizliðe, yalnýzlýða ve hüzün yumaðýna dönüþür. Çerkes yerleþim alanlarý ateþe verilir, tarlalar atlara çiðnetilir, meyve aðaçlarý askerlerce birer birer kesilir.Amaç, Adýge dönüþüne fýrsat ya da daðlarda direnenlere yani Hak’uçlara yararlanacaklarý hiç birþey býrakamamaktýr...Bu gün Türkiye’de 3 milyon Çerkes yaþamaktadýr tahminlere göre; hepsine baþ saðlýðý diliyorum efendim.
