Çoban çökerten, bilimsel adı Tribulusterrestris, dünyada geniş bir yayılış gösteren bir bitki. Halk arasında genellikle kalp kuvvetlendirici, idrar artırıcı, vücutta oksidatif hasarı giderici ve cinsel uyarıcı olarak yararlanıldığı biliniyor. Geleneksel Hint ve Çin Tıp sistemlerine ait eski belgelerde inme sonrası sendromu, damar sertliği, yüksek tansiyon, ödem ve koroner arter hastalığı tedavisinde uygulandığı kayıtlı. Bu nedenle, kalp ve damar sistemi üzerindeki etkinliğini açıklamaya yönelik yürütülen çalışmaların büyük bir kısmı Çinli araştırıcılar tarafından gerçekleştirilmiş.
Yürütülen bilimsel araştırmalar bitki meyvelerinin sulu ekstresinin kalp ve damar sisteminin çeşitli işlevleri üzerinde etkili olduğunu gösteriyor. Çoban çökerten meyvelerinin kalp krizi üzerindeki etkilerini bilimsel olarak değerlendiren ve bilimsel kaynaklarda bulabildiğim ilk çalışma Çinli araştırıcılar tarafından 1990 yılında yayımlanmış. Bitkinin meyvelerinin su ile 1,5 saat gibi uzun süre kaynatılması ile elde edilen özütten ayrıştırılan saponinlerin verildiği 406 vakada yaptıkları gözlemlere göre çoban çökerten saponinlerinin koroner damarları genişleterek kan akımını artırdığı ve bu suretle kalp kasının yetersiz oksijenlenmesine bağlı hasarı önleyebileceği bildiriliyor. Elektrokardiyogram (EKG) ile yapılan ölçümlerde toplam etkinlik oranı yüzde 53, kontrol grubunda ise yüzde 36 bulunmuş. Daha sonra yapılan çalışmalar da bu damar genişletici etkisinin damarların iç cidarından damar genişletici bir madde olan nitrik oksit (NO) salımını sağladığını ve asetilkolinesteraz enzimini (ACE) baskıladığını ve bu suretle yüksek kan basıncı tedavisinde etkili olabileceğini ortaya koyuyor. Aslında günümüzde yüksek kan basıncı tedavisinde kullanılan ilaçlar da etkilerini bu iki madde, NO ve ACE üzerinden gösteriyor.
Çoban çökerten meyveleri içindeki saponin tipi bileşiklerin kalp hücreleri üzerinde sitoprotektif etki gösterdiği, yani kalp kası hücrelerinin kanla yeterince beslenememesine bağlı olarak ölmesini engellediği gösterilmiş. Deneysel olarak deney hayvanlarından ayrıştırılan kalp kası hücrelerinde oluşturulan oksidatif hasarın bu maddelerden biri olan Tribulosin’in kalp kasının korunmasında rol oynayan protein kinaz C (PKC-epsilon) enzimini ve hekogenin türevi olan diğerinin ise hücrelerin ölümünü önleyen bir proteinin (Bcl-2) salgılanmasını sağlayarak gösterdiği tespit edilmiş.
Bir başka çalışmada ise çoban çökerten saponinlerinin yüksek yağlı beslenme (hiperlipidemi) modeli ile enfarktüs (miyokard enfarktüsü) oluşturulan farelerde kalbin sol karıncığında hücrelerin onarımı üzerinde etkisi incelenmiş. Sonuç olarak çoban çökerten saponinleri dört hafta sürekli uygulama sonrası yüksek kan lipit değerini düşürmekle kalmamış kalp işlevlerinin onarımında ilaç kadar (simvastatin) kadar etkili bulunmuş.
Çoban çökerten meyvelerinin kalp ve damar işlevleri üzerinde etkisini açıklarken herkesin anlayabileceği bir şekilde “Çoban çökerten meyvesi kalbe iyi gelir” şeklinde kısaca geçiştirmeye doğrusu gönlüm razı olmadı. Fazlaca teknik terim kullandığımın farkındayım. Kısaca özetlemek istersek; Çoban çökerten meyvelerinden su ile hazırlanan özütün yüksek kan basıncının düşürülmesi, damar tıkanıklığının giderilmesi, geçirilen kalp krizine bağlı damarlar ve kalp kasında meydana gelen hasarın onarımı gibi önemli komplikasyonların onarımında etkili olabileceği görülüyor. Ancak bu konuda mevcut bilimsel bulgular deneysel ya da deney hayvanları üzerinde yürütülen araştırmalara dayanıyor. 1990 yılındaki gözlem çalışmasını saymazsak, bu bulguları destekleyecek henüz herhangi bir klinik araştırmanın yürütülmemiş olması önemli bir eksiklik.
