Ýþçi ve iþverenlerin, yeni bir iþ iliþkisinde birbirlerini tanýyabilmeleri, iþçinin çalýþma koþullarýnýn uygunluðunu görebilmeleri ve iþverenin de çalýþtýracaðý iþçiyi daha iyi tanýmasý ve iþyerine yapacaðý katkýyý belirleyebilmesi, bunun sonucunda da herhangi bir taraflarýn iþ sözleþmelerini herhangi bir ihbar süresi vermelerine gerek kalmadan sona erdirebilmeleri için sözleþmelere deneme süresi konulabilmektedir.
Deneme süresi olarak adlandýrýlabilecek bu süre zarfýndan taraflarýn sözleþmenin devamýna veya sona erdirilmesine iliþkin iradeleri ortaya çýkabilir. Deneme süresi içinde taraflar herhangi bir tazminat söz konusu olmadan sözleþmeyi sona erdirebilirler.
Deneme süreli iþ sözleþmesi, taraflarýn iþ sözleþmesine koyduklarý bir kayýttýr. Deneme süresi, belirli süreli iþ sözleþmesi için de, belirsiz iþ sözleþmesi için de söz konusu olabilir. Baþka bir ifadeyle, sözleþmenin belirli veya belirsiz olmasýnýn deneme kaydý için herhangi bir önemi bulunmamaktadýr.
Deneme süresi, iþçi veya iþverene deneme süresi içinde iþ sözleþmesinin tazminatsýz veya bildirim süresine gerek kalmadan feshedilebilmesine olanak tanýmaktadýr. Deneme süresinde iþçinin yasalarla kendisine verilen özlük ve iþçilik haklarýndan faydalanmasý ve bu baðlamda çalýþmasý karþýlýðýnda ücret almasý, istediði herhangi bir sendikaya üye olmasý, iþyerinde varsa greve katýlmasý yasal olarak mümkündür.
Ýþ Kanunu’nda, iþçi ve iþveren iliþkilerini düzenleyen maddelerden birisi olan deneme süresi ile iþyerinde çalýþmaya baþlayan bir iþçinin iþyerindeki çalýþma koþullarýna uyum saðlamasý, yapýlan iþin niteliði ile beklentilerinin ve iþ deneyimlerinin kýyaslanabilmesi, iþverenin ise iþçinin iþyeri çalýþma koþullarýna ve kurum kültürüne uyumu, çalýþma disiplini ve mesleki tecrübelerinden yararlanýp yaralanmayacaðý gibi konularý öðrenebilmesi amaçlanmaktadýr.
4857 Sayýlý Ýþ Kanunu’nun 15. Maddesi “taraflarca iþ sözleþmesine bir deneme kaydý konulduðunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak, deneme süresi toplu iþ sözleþmeleriyle dört aya kadar uzatýlabilir. Deneme süresi içinde taraflar iþ sözleþmesini bildirim süresine gerek olmaksýzýn ve tazminatsýz olarak feshedebilir, iþçinin çalýþtýðý günler için ücret ve diðer haklarý saklýdýr.” hükmüne yer vermiþtir.
Bu yasa hükmüne göre, iþ sözleþmelerinde en çok “iki ay” ve sendikalarla yapýlacak toplu iþ sözleþmelerinde de “dört ay” olabilecek þekilde deneme süresi belirlenebilmektedir. Deneme süresinin bireysel iþ sözleþmeleriyle 3 ay, 4 ay veya 6 ay olarak belirlenmesi mümkün deðildir. Bireysel iþ sözleþmelerinde en fazla 2 aylýk bir deneme hükmü konulabilecektir.
Deneme süresi içinde taraflarýn iþ sözleþmesini bildirim süresine gerek olmaksýzýn ve tazminatsýz olarak feshedebileceklerinden deneme süresinin en önemli uygulama alaný ihbar süresi ve ihbar tazminatýdýr.
Ýþ Kanunu’nda, kýdem tazminatý, yýllýk izin ve iþ güvencesi hükümlerinin aksine, ihbar süresi ve ihbar tazminatý için herhangi bir asgari çalýþma süresi þartý aranmamýþtýr. Bu nedenle, iþ sözleþmelerinde deneme süresinin konulmadýðý durumlarda, iþçi 1 gün bile çalýþýp iþten çýkartýlsa en az 2 haftalýk ücreti tutarýnda ihbar süresi/ tazminatý gündeme gelecektir.
Deneme süresine yönelik bir anlaþma söz konusu ise, iþ sözleþmesini deneme süresi içinde feshedecek iþçi veya iþveren açýsýndan, bildirim þartý ve ihbar tazminatý yükümlülüðü söz konusu olmayacaktýr. Yargýtay’ýn bir kararýna göre “iki aylýk deneme süresi geçmeden iþ sözleþmesi sona erdirilmiþ olmasý sebebiyle davacýnýn ihbar tazminatý isteði yerinde deðildir” denilmek suretiyle deneme süresi içinde yapýlan fesihlerde ihbar tazminatý doðmayacaðý açýklýða kavuþturulmuþtur.
Ayrýca deneme süresinde iþçinin Sosyal Güvenlik Kurumu’na (SGK) sigortalý olarak bildiriminin yapýlmasý da zorunludur.
Özellikle bazý iþyerlerinde deneme süresinde olduðu iddiasýyla iþçinin SGK’ya bildirilmediði ve sigortalý yapýlmadýðý görülmektedir. Açýk bir þekilde deneme süresinde olan kiþiler de sigortalý olmak zorunda olduðunu belirtmemiz gerekir.
Ýþçinin deneme süresinde çalýþmaya baþladýðý tarih, kýdem tazminatýnýn baþlangýç tarihi olarak dikkate alýnacaktýr. Eðer deneme süresinde iþçinin sigorta primleri ödenmemiþ ise iþ mahkemesinde hizmet tespit davasý açarak sigortasýz çalýþtýrýldýðý günleri tespit ettirebilir. Ayrýca ücreti ve diðer haklarý ödenmemiþ ise bunlarý da talep edebilir. Deneme süresinde iþe iade davasý açma hakký yoktur.
