ABD’de geçenlerde anket yapýlmýþ, 10 kiþiden 6’sý -Amerikan Rüyasý’nýn bittiðini- söylemiþ. Amerikan rüyasýna ulaþtýnýz mý, sorusuna yüzde 75 -Hayýr- demiþ. Anayasasýnda bireyin mutluluðu arama, mutluluðu kovalama hakkýna sahip olduðu yazýlan ülke için zor bir durum. Rüya bir Anayasal hak, ancak onu gerçekleþtirecek para yok... 6 yýldýr Amerika -Büyük Resesyonu- konuþuyor ve büyük krizin sonrasýnda iþlerin hâlâ düzelmemesine hem þaþýrýyor, hem de homurdanýyor.
Amerikan Rüyasý denen olayýn birkaç boyutu vardý. Biri, ev sahibi olmak, çoluk çocuða karýþmak ve hem çocuklara iyi gelecek kurmak, hem de huzurlu bir emeklilik sürmek idi... Rüyanýn diðer boyutu, köyden, kýrdan, en altlardan kopup gelip en üste çýkabilmek idi... Yani elinde bir bavul ve birkaç kuruþ para ile büyük kente gelip, sonra milyoner-milyarder olabilmek fýrsatý.
Amerikan Rüyasý’nýn bir ilginçliði, bu fýrsatlarýn ülkeye yeni gelen göçmenlere de açýk olmasýydý. Yedi göbek Amerikalý olmak gerekmiyor, sonradan gelenler de rüya sürecine katýlabiliyordu... Bu arada Rüya’nýn yalnýzca mal-mülk olmadýðý savunulsa da, arada aþýrýlýklar yaþandý ve -komþuyu geçme, daha büyük, daha gösteriþli, daha þatafatlý olana sahip olma- duygularý ekonomik refahla birlikte arttý.
Sonra da kriz oldu... 2007-2008’de rüyanýn en önemli unsuru olan konut sektörü patladý. O zaman fark edildi ki, rüyayý yakalayacaðým- diye birey, ödeyemeyeceði kadar büyük eve, borca girmiþ. Evi teminat gösterip fazladan borçlanmýþ. Kredi kartlarýyla rüyanýn diðer unsurlarýný tamamlamýþ... Kriz, borçla ve krediyle kurulan rüyayý önemli ölçüde bitirdi. Rüyanýn en temel unsuru olan iþ ve çalýþma hakký da krizle birlikte elden alýndý. ABD’de iþsizlik, dayanýlmayacak kadar yüksek.
Þimdi Merkez Bankasý FED’in bütün -normale dönüþ- manevralarýna karþýn anket diyor ki: Rüya gitti ve geri gelmez. Buna yürekten inananlar 18-34 yaþ kuþaðý. Rüya tabirlerinde en umutlu, en kararlý ve baþarmaya en açýk kesim olmalarý gerekirken, umudu kesmiþler. Gelecek kuþaðýn þimdikinden daha fazla zorlanacaðýna inananlar da yüzde 60’tan fazla.
ABD’nin bazý dertleri, daha eskiye gidiyor. 2000-2013 arasý Amerikalý çalýþanýn saat baþý aldýðý ücret ya ayný kalmýþ ya da düþmüþ. Yani son 15 yýldýr ücretle, maaþla birþey kazanýlmýyor. Ayrýca okuyup adam olma sürecinde arýzalar var. Üniversite mezunlarýnýn iyi iþe kavuþma garantisi giderek azalýyor. Üniversite diplomalýlar, eðitim düzeylerinin altýnda ya da diploma gerektirmeyen iþlerde çalýþýyor.
Amerikan Rüyasý’nýn diðer unsuru olan -Borsada yatýrým yapmak, hisse senedi yatýrýmý yapmak- da artýk eski tadýnda deðil. Borsa yatýrýmý olanlar 2000 yýlýnda yüzde 70’lere yaklaþýrken, þimdi yüzde 50’lerde... O zaman borsa rekorlardaydý ve güven yüksekti. Büyük Resesyon o güveni de aldý ve þimdiki rekorlar küçük yatýrýmcýyý borsaya çekemiyor. Zaten yatýrýmcýda para yok.
Köyden kopup kentte birinci olma süreci ve kanallarý ABD’de hâlâ açýk, ancak kiþinin baþarý þansý 50 yýl önce ne ise, þimdi de ayný. ABD bireyi bu alanda Kanada ve Danimarka gibi ülkelerden geride. Yani sosyal hareketlilik de tekliyor.
Peki ne olacak? ABD alýþtýklarýndan geride kalma ve yaþam standardýný düþürme riski altýnda. Nüfusun altýda biri, devletten gýda yardýmý alarak yaþýyor. Kriz daha bitmedi. Kriz öncesine dönmek, iyimser tahminle 5 yýl daha alacak. Borç, milli gelirden fazla. Dolar basýlmasa, iþ iflasa gider.
Çare, siyasi... Siyasi tercihlerin daha net yapýlmasý gerekiyor. Obama krizin enkazýný kaldýrmasý için umutla seçildi, ancak 8 yýllýk süre buna yetmedi. ABD devleti bütçe çýkaramayýp kepenk kapatacak kadar siyasi bölünmüþlük, kutuplaþma altýnda. Ekonomik kriz kendi siyasi çaresini getirir- denir, ama her zaman deðil. ABD’de siyasi bölünme ve keskin rekabet, çareyi geciktiriyor. Ýki siyasi kanattan biri diðerine net üstünlük kursa ve Kongre, Yönetim tek partiye teslim edilse, belki çare hýzlanýr, ama o ihtimal henüz yok. ABD gürültüye uyanýp rüyaya ara verdi, kâbus etkisi de var ve rüyaya ne zaman dönüleceði belirsiz.
twitter.com/selimatalayny
