(Genel çerçeve)
Bu çaðda yaþanan geliþmeler, insan haklarý fikrine dair inancý biraz sarsýyor olsa da halen itibar gören bir paradigma olduðunu kabul etmek durumundayýz. Özellikle yaþanan soykýrýma sessiz kalýnmasý, soykýrýmcýnýn alkýþlanmasý, buna dair gösterilerin engellenmesi gibi hususlarý yaþayan dünya, kavramýn ve uygulamasýnýn kiþiye ve zamana göre deðiþebileceði gerçeðini, insan haklarýnýn siciline iþledi. Bu itirazlarýmýza ek bazý yeni tartýþmalar da var bu konuda. Þimdilerdeki tartýþma, insan haklarý sisteminin sadece bugün yani bu çaðda yaþayanlarýn haklarýnýn korunmasý þeklinde tatbik edilmesine dair getirilen eleþtiri. Þimdilerde akademik alanda hak kavramýnýn çaðlar ve nesiller aþan bir boyutu olduðu konuþuluyor. Henüz baþlayan bu tartýþmaya deðinmek istiyorum bugün.
HAKLARIN SERÜVENÝ
Ýnsan haklarý, tüm insanlarýn "sadece insan olmakla sahip olduðu" temel hak ve özgürlükleri içerir. Bu kritere göre insan; ýrk, ulus, etnik köken, dýþ görünüþ, din, dil ve cinsiyet baðlamýnda farklý bir muameleye tabi tutulamaz. Haklarý kullanmakta herkes eþittir. Modern anlamda insan haklarý hukuku; Ýngiliz Yurttaþ Haklarý Beyannamesi, Amerikan Baðýmsýzlýk Bildirgesi ve Fransýz Ýnsan ve Yurttaþ Haklarý Bildirisi, Virginia Haklar Beyannamesi gibi bir dizi belgeden beslenerek doðar. Yirminci yüzyýla gelindiðinde, bu kavram beraberinde kurumlarý doðurur ve tüm dünyayý kapsayacak metinlere dönüþür: BM ve Evrensel Beyanname... Yakýn zamana geldiðimizde ise insan haklarý fikri, devletleri yargýlarken kullanýlan metinler olarak ulusal üstü bir nitelik kazanmýþtýr.
HAK KUÞAKLARI
Geçirdiði serüvene ve "zamanýn ruhuna" uygun biçimde evrilen insan haklarý ilk aþamada "kiþisel ve siyasal" haklar çerçevesine yoðunlaþýr (birinci kuþak haklar). Bu kuþak haklarýn temel motivasyonu "özgürlük" olarak ifade edilebilir. Yaþam, adil yargýlanma, din ve vicdan hürriyeti, siyasi haklarý kullanma özgürlüðü bu kuþak içinde yer alýr.
Bir sonraki evrede yaþanan sanayi devriminin etkisi vardýr. Ve artýk tartýþma "çalýþma ve iþ" alanýnda yoðunlaþýr. Çalýþma hakký, sendikal haklar, sosyal güvenlik, saðlýk hakký, öðrenim, konut hakký gibi kavramlarý bu evrede konuþmaya baþlarýz.
Dünya geliþir ve savaþsýz bir evreye geçer, ülkelerin birbiri ile olan münasebeti artar, seyahat ve iþ imkanlarý çoðalýr ve bu atmosfer üçüncü kuþak haklarý diye tabir ettiðimiz "dayanýþma" haklarýný ortaya çýkarýr. Çevre, barýþ, kiþisel geliþim gibi ileri düzey tartýþmalarý yapmaya baþlarýz. Bu kuþak haklarýn etkileri halen cari tartýþmalar üretmektedir.
Ýnternet birçok konuda olduðu gibi haklar konusunda da bir milattýr. Yaþanan teknolojik devrim yeni tartýþmalarý, bu tartýþmalarda dördüncü kuþak haklarý doðurmuþ ve serüvenin baþladýðý andaki genel tartýþmalarý daha küçük ölçekte ele almayý gerektirmiþtir. Kentli haklarý, yapay zeka, insan klonlama, sürdürülebilirlik, ekosistem vb kavramlarý bu kuþak haklara dairdir.
BEÞÝNCÝ KUÞAK TARTIÞMA...
Belirttiðimiz ve "somut tartýþmalar" içeren haklar disiplini, "doðacak nesli" hiç gündeme almamýþtýr. Düþünmüþ olabilir ama normatif düzenlemelere bu fikir yerleþmiþ deðildir. Ancak bu bir ihtiyaçtýr. Ve bu gereklilik -belki de beþinci kuþak haklarýn temel dinamiði olacak- "gelecek kuþaklarýn haklarý" kavramýný tartýþmaya açmýþtýr. Bu konuda BM ile birlikte bir çalýþma yapan Maastricht Üniversitesince belirlenen prensipler üzerinden meseleye daha geniþ bakma imkânýmýz var. Bir süre sonra, mahkemelerin bile karar verirken dikkate almak zorunda kalacaðý uluslararasý sözleþmelere veya ulusal üstü metinlere dönüþecek bu ilkeleri þimdiden tartýþmaya açmak gerekiyor sanýrým. Maastricht Ýlkeleri "gelecek nesillerin sesi" olmak için hazýrlanmýþ bir metin. Dünyanýn gördüðü salgýn ve son dönemdeki savaþlar, iklim krizi gibi marjinal meseleler ve bu meselelerin tam olarak çözülememesinin getirdiði sorunlar, bu kriterlerin belirlenmesine temel motivasyon kaynaðý olmuþ durumda... (devam edecek)
