Hamam kelimesi Arapça’da ýsýtmak, sýcak olmak anlamýndaki hamm-hamem kökünden türemiþ. Hamam, “Yýkanma yeri anlamýna gelse de, tek amacý yýkanmak deðil. Mesela Roma’da hamamlar ayný zamanda eðlenme ve sohbet mekanýdýr.
Su, insanlarýn vazgeçilmezi, yaþam merkezidir ve yerleþimin belirleyicisidir. Dolayýsýyla su yapýlarý da insanlýk tarihinin en eski dönemlerinden beri varolan mimari unsurlardýr.
En bilinen ve halen kullanýlan su yapýlarýndan biri de hamamlar. Kelimenin anlamý Arapça’da “Isýtmak, sýcak olmak” anlamýndaki “hamm-hamem” kökünden türemiþ. Hamam, “yýkanma yeri anlamýna gelse de, tek amacý yýkanmak olmaz. Mesela Roma’da hamamlar ayný zamanda eðlenme ve sohbet mekanýdýr.
Temizlik imandan...
Hamamlarýn varlýðý, inanç iliþkisi ile kuvvetlenir. Mesela, temizliðin imandan geldiði inancý ile müslümanlar için de kýymetli olur. Hamamlarla ilgili olarak, Prof. Dr. Semavi Eyice’nin Ýslam Ansiklopedi’ndeki notlarý çok kýymetli bilgiler içeriyor. Hamam konusu ile ilgili hocamla görüþmeye gittiðimde çok özel bilgiler öðrendim. Hocama göre, bugünkü Pakistan civarýnda yapýlan kazýlarda, M.Ö 2500-1500 yýllarýndaki Ýndus þehri Mohenjo-Daro’da bulunan su ve kanalizasyon sistemi burada hamam olduðunu düþündürüyor. Hamam olduðu ispatlanamadýðý için dünyanýn en eski hamamý olarak Dicle kýyýsýndaki Asur’da Kral 3. Salmanasar’ýn (M.Ö 859-824) hamamý kabul edilmiþ. Viranþehir civarýnda, M.Ö 2.yy’a ait kalýntýlarda, evlerde banyo yapmak için özel mekanlarýn bulunduðu farkedilir. Gaziantep Zincirlihöyük kazýlarýnda ise M.Ö 1200’lerde kurulan Geç Hitit devleti dönemi hamam kalýntýsýna ulaþýlýr.
Yýkanabilme lüksü
Eski Yunan medeniyetlerinde durum biraz daha farklýdýr. Genel hamamlar yerine “gymnasion”larýn içinde duþ bölümlerine rastlanýr. Söke civarýndaki Prine’de de bulunan gymnasionda olduðu gibi, ýsýtma sisteminin bulunmadýðý düþünülen bu duþlarda sporcular yýkanýr. Platon’a göre yýkanmak lükstür. Yüksekte duran çanaktan alýnan suyla silinerek temizlenilirmiþ.
Roma’da durum deðiþir ve halka açýk hamamlar geliþmeye baþlar. Roma hamam mimarisinin önemli ismi Sergius Orata (M.Ö 1.yy?), ilk defa sýcak hava ile merkezi ýsýtma sistemi oluþturur. Roma hamamlarý, alttan ýsýtmalý mimarisinin yanýsýra muaazam ölçüleri ve süslemeleri ile damga vurur. Bahçe içinde olan hamamlarda köleler hizmet eder. Sohbet ve tartýþma yeri olan hamamlar, Roma halký için sosyal hayatýn odaklarýndan olur.
Hamam-ý Seferi
Hamamýn önemi Bizans devrinde de sürer. Halen eðlence ve sohbet yeridir. Hatta gelin hamamý geleneði bile olur. Sultanahmet’te olduðu kabul edilen Zeuksippos Hamamý’nda ise küçük satýþ yerleri bile bulunurmuþ. Severus’un baþlattýðý bu hamamýn inþaatý 1. Constantinus zamanýnda tamamlanýr ve sekizinci yüzyýla dek kullanýlýr. Sergios &Bachos (Küçük Ayasofya) civarýndaki Çardaklý Hamam plan tipi olarak kýymetli. Kalenderhane Camii yakýnlarýnda ise Bizans hamamý temelleri bulunur. Bizans devri yapý kalýntýlarý ile inþa edilen tek hamamýn Eminönü Yenicami yakýnýndaki Yýldýz Dede Hamamý olduðu bilinir. Hamam Türkler için de önemli olur, hem hayat hem de þehir planlanmasýnda yerini korur. Ýstanbul genel hamamlarý genel olarak, hem kadýnlara hem erkeklere hizmet veren, çifte hamam olduðu bilinir. Çifte hamamlarýn kapýlarý farklý caddelere açýlýr. Çarþý hamamlarý mimari olarak deðiþik olsa da ýsýtma sistemi olarak Roma hamamlarýna benzer. Anadolu’nun en eski hamamlarýndan olan Kayseri Kölük Hamamý, cami ve medreseye akar olarak inþa edilir. Ýyi gelir getiren hamamlar hem inþa edildikleri külliyenin geleceðe taþýnmasýna yardýmcý olur hem de cemaate hizmet verir. Kanuni’nin damadý Rüstem Paþa’nýn Ýstanbul’da yaptýrdýðý çok sayýda eser vardýr ama hamamlarý Anadolu ve Rumelide’dir.
Baharda bir kere!
Hamamlar, kültürler arasýndaki farklarýn ifadelerindendir. Roma Ýmparatorluðu’ndan sonra Avrupa’da hamam unutulur. Eyice’nin anlatýmýna göre, bu durum bazý hýristiyanlara göre yýkanmanýn günah oluþuna dek uzanýr. Silvia adlý bir rahibenin vaftiz suyuna deðen parmaklarý dýþýnda suya hiç dokunmadýðý anlatýlýr.
11.yy’da Ýspanyollar, hamamý kötülüklerin kaynaðý kabul ederler. Hatta Kral 4.Alfonso’nun, savaþta ölen oðlu için sýk sýk hamama gittiði için cezalandýrýldýðýna inanarak tüm hamamlarýn yýktýrýlmasýný emrettiði bilinir. Su yerine koku ve pudranýn kullanýldýðý zamanlarda 14.Louis’in sadece baharda bir kez yýkanmasý devrin temizlik anlayýþýný ortaya koyar. Yaþamýn düzenleyicilerinden olan su, tarih boyunca hem sosyal yaþama hem ekonomiye hem de kültürel hayata derin izler býrakýr.
PERGE HAMAMI
POMPEÝ-STABÝA HAMAMI
Hamama gongla davet
M.Ö 150 yýlý civarýnda inþa edilen Pompei-Stabia en önemli Roma hamamlarýndandýr. Vezüv Yanardaðý’nýn M.Ö 79’da patlamasýndan sonra, 19.yy’da yapýlan çalýþmalar sonucu ulaþýlan yapý, alçý kabartmalarý, fresko nakýþlarýnýn yanýsýra mitolojik su figürleri ile eþsizdir. Ýlkçað þehirleri olan Ephesos, Miletos ve Perge’de de hamamlar da inþa edilir. Side Müzesi olarak hizmet veren eser hocam için özel bir öneme sahip. 1952 yýlýnda sarmaþýklarla çevrili yapýyý temizler. Açtýrdýðý bir delikten girerek hamamýn varlýðý ispat eder.
