Hamam kelimesi Arapça’da ısıtmak, sıcak olmak anlamındaki hamm-hamem kökünden türemiş. Hamam, “Yıkanma yeri anlamına gelse de, tek amacı yıkanmak değil. Mesela Roma’da hamamlar aynı zamanda eğlenme ve sohbet mekanıdır.
Su, insanların vazgeçilmezi, yaşam merkezidir ve yerleşimin belirleyicisidir. Dolayısıyla su yapıları da insanlık tarihinin en eski dönemlerinden beri varolan mimari unsurlardır.
En bilinen ve halen kullanılan su yapılarından biri de hamamlar. Kelimenin anlamı Arapça’da “Isıtmak, sıcak olmak” anlamındaki “hamm-hamem” kökünden türemiş. Hamam, “yıkanma yeri anlamına gelse de, tek amacı yıkanmak olmaz. Mesela Roma’da hamamlar aynı zamanda eğlenme ve sohbet mekanıdır.
Temizlik imandan...
Hamamların varlığı, inanç ilişkisi ile kuvvetlenir. Mesela, temizliğin imandan geldiği inancı ile müslümanlar için de kıymetli olur. Hamamlarla ilgili olarak, Prof. Dr. Semavi Eyice’nin İslam Ansiklopedi’ndeki notları çok kıymetli bilgiler içeriyor. Hamam konusu ile ilgili hocamla görüşmeye gittiğimde çok özel bilgiler öğrendim. Hocama göre, bugünkü Pakistan civarında yapılan kazılarda, M.Ö 2500-1500 yıllarındaki İndus şehri Mohenjo-Daro’da bulunan su ve kanalizasyon sistemi burada hamam olduğunu düşündürüyor. Hamam olduğu ispatlanamadığı için dünyanın en eski hamamı olarak Dicle kıyısındaki Asur’da Kral 3. Salmanasar’ın (M.Ö 859-824) hamamı kabul edilmiş. Viranşehir civarında, M.Ö 2.yy’a ait kalıntılarda, evlerde banyo yapmak için özel mekanların bulunduğu farkedilir. Gaziantep Zincirlihöyük kazılarında ise M.Ö 1200’lerde kurulan Geç Hitit devleti dönemi hamam kalıntısına ulaşılır.
Yıkanabilme lüksü
Eski Yunan medeniyetlerinde durum biraz daha farklıdır. Genel hamamlar yerine “gymnasion”ların içinde duş bölümlerine rastlanır. Söke civarındaki Prine’de de bulunan gymnasionda olduğu gibi, ısıtma sisteminin bulunmadığı düşünülen bu duşlarda sporcular yıkanır. Platon’a göre yıkanmak lükstür. Yüksekte duran çanaktan alınan suyla silinerek temizlenilirmiş.
Roma’da durum değişir ve halka açık hamamlar gelişmeye başlar. Roma hamam mimarisinin önemli ismi Sergius Orata (M.Ö 1.yy?), ilk defa sıcak hava ile merkezi ısıtma sistemi oluşturur. Roma hamamları, alttan ısıtmalı mimarisinin yanısıra muaazam ölçüleri ve süslemeleri ile damga vurur. Bahçe içinde olan hamamlarda köleler hizmet eder. Sohbet ve tartışma yeri olan hamamlar, Roma halkı için sosyal hayatın odaklarından olur.
Hamam-ı Seferi
Hamamın önemi Bizans devrinde de sürer. Halen eğlence ve sohbet yeridir. Hatta gelin hamamı geleneği bile olur. Sultanahmet’te olduğu kabul edilen Zeuksippos Hamamı’nda ise küçük satış yerleri bile bulunurmuş. Severus’un başlattığı bu hamamın inşaatı 1. Constantinus zamanında tamamlanır ve sekizinci yüzyıla dek kullanılır. Sergios &Bachos (Küçük Ayasofya) civarındaki Çardaklı Hamam plan tipi olarak kıymetli. Kalenderhane Camii yakınlarında ise Bizans hamamı temelleri bulunur. Bizans devri yapı kalıntıları ile inşa edilen tek hamamın Eminönü Yenicami yakınındaki Yıldız Dede Hamamı olduğu bilinir. Hamam Türkler için de önemli olur, hem hayat hem de şehir planlanmasında yerini korur. İstanbul genel hamamları genel olarak, hem kadınlara hem erkeklere hizmet veren, çifte hamam olduğu bilinir. Çifte hamamların kapıları farklı caddelere açılır. Çarşı hamamları mimari olarak değişik olsa da ısıtma sistemi olarak Roma hamamlarına benzer. Anadolu’nun en eski hamamlarından olan Kayseri Kölük Hamamı, cami ve medreseye akar olarak inşa edilir. İyi gelir getiren hamamlar hem inşa edildikleri külliyenin geleceğe taşınmasına yardımcı olur hem de cemaate hizmet verir. Kanuni’nin damadı Rüstem Paşa’nın İstanbul’da yaptırdığı çok sayıda eser vardır ama hamamları Anadolu ve Rumelide’dir.
Baharda bir kere!
Hamamlar, kültürler arasındaki farkların ifadelerindendir. Roma İmparatorluğu’ndan sonra Avrupa’da hamam unutulur. Eyice’nin anlatımına göre, bu durum bazı hıristiyanlara göre yıkanmanın günah oluşuna dek uzanır. Silvia adlı bir rahibenin vaftiz suyuna değen parmakları dışında suya hiç dokunmadığı anlatılır.
11.yy’da İspanyollar, hamamı kötülüklerin kaynağı kabul ederler. Hatta Kral 4.Alfonso’nun, savaşta ölen oğlu için sık sık hamama gittiği için cezalandırıldığına inanarak tüm hamamların yıktırılmasını emrettiği bilinir. Su yerine koku ve pudranın kullanıldığı zamanlarda 14.Louis’in sadece baharda bir kez yıkanması devrin temizlik anlayışını ortaya koyar. Yaşamın düzenleyicilerinden olan su, tarih boyunca hem sosyal yaşama hem ekonomiye hem de kültürel hayata derin izler bırakır.
PERGE HAMAMI
POMPEİ-STABİA HAMAMI
Hamama gongla davet
M.Ö 150 yılı civarında inşa edilen Pompei-Stabia en önemli Roma hamamlarındandır. Vezüv Yanardağı’nın M.Ö 79’da patlamasından sonra, 19.yy’da yapılan çalışmalar sonucu ulaşılan yapı, alçı kabartmaları, fresko nakışlarının yanısıra mitolojik su figürleri ile eşsizdir. İlkçağ şehirleri olan Ephesos, Miletos ve Perge’de de hamamlar da inşa edilir. Side Müzesi olarak hizmet veren eser hocam için özel bir öneme sahip. 1952 yılında sarmaşıklarla çevrili yapıyı temizler. Açtırdığı bir delikten girerek hamamın varlığı ispat eder.
