Aðustos 1914... Osmanlý Ýmparatorluðu büyük felaketlerin kýyýsýndadýr. Ay baþýnda Avrupa’da savaþ baþlamýþ, Sömürgeci güçler, planlarýný uygulamaya baþlamýþtýr. Almanya ve Osmanlý hedeftir. Babý Ali, mevcudu korumak için son bir çabayla uðraþmaktadýr, ancak zaman azdýr, fazla seçenek yoktur ve Dersaadet, oldu-bittilere fazlaca açýktýr.
Almanya, önceden kurguladýðý planla ve erken gelen olarak, Osmanlý arazisinde saha avantajýna sahiptir. Osmanlý ordusu Alman komutan Liman Von Sanders’ýn denetiminde toparlanmaya çalýþmaktadýr. Ancak Komutan, Osmanlý ordusunu Kayzer’in emirleri doðrultusunda Almanya savaþ stratejisi için ve Rusya cephesi için hazýrlamaktadýr.
Dersaadet, gýyabýnda yapýlan planlardan habersizdir. Dýþ dünyanýn gerçekçi biçimde okunduðu ya da dönen gizli iþlerin fark edildiði konusunda iþaret yoktur. Sefirlerle yüz yüze yapýlan görüþmeler, merkezlere telgraf olarak gitmekte, sonra haber beklenmekte ve muhtelif sözlerin ýþýðýnda ülkelerin kaderini belirleyecek adýmlar atýlmakta ya da atýlmamaktadýr.
17 Aðustos: Osmanlý için savaþa giden yolda kritik bir gündür. Savaþ ilerlerken, bir yandan görüþme-telgraf trafiði vardýr. Ancak bu trafikte çeliþkili ve dolaylý mesajlar, merkezden teyit almak için kaybedilen zaman, mesajýn anlaþýlýr biçimde iletilip iletilmediði, kimin ne dediði, durumun nasýl deðerlendirileceði gibi kilit önemde krizler yaþanmaktadýr. Savaþ ortamýnda her þey saate karþý yarýþtýr ve saatler farklý baþkentlerde farklý iþlemektedir.
17 Aðustos’ta Ýstanbul’daki Rus askeri ataþe Leontiev, Türk komutanlarýn Rusya ile savaþýn kaçýnýlmaz olduðuna inandýklarýný merkeze bildirir. Ancak ertesi gün Sefir Giers, Sadrazam Damat Ferit Paþa’ya Babýali’nin tarafsýz kalmasý halinde Rusya’nýn Osmanlý toprak bütünlüðünü garanti edeceðini bildirecektir. Bu çok önemli bir adýmdýr.
Ayný gün Paris’te Fransa Dýþiþleri Bakaný Delcasse ve Londra’da Ýngiliz Bakan Grey ise Rus sefirlere, Batý Trakya ve Ege Adalarýnýn Osmanlý’ya verilmesine karþý olduklarýný bildirmiþler ve Osmanlý ile ittifak ihtimalini yok etmiþlerdi. Tekrar: Fransa ve Ýngiltere için Osmanlý en baþtan beri hedefti ve kolay zaferle Osmanlý topraðýný parçalayýp geniþ ülkelere el koymayý planlamýþlardý.
18 Aðustos: Rusya’nýn Ýstanbul sefareti hala son bir çabayla Osmanlý ile ittifak yolu aramaktadýr. Askeri Ataþe Leontiev gerçi bir gün önce St Petersburg’a ‘Osmanlý askeri çevreleri Rusya ile savaþý kaçýnýlmaz görüyor’ diye yazmýþtýr. Ancak Sefir Giers, Sadrazam Damat Ferit Paþa’ya çýkýp Osmanlý’nýn tarafsýz kalmasý halinde ittifakýn toprak bütünlüðünü tanýyacaðýný söyler. Rusya önerisi memnuniyetle karþýlanmýþtýr. Yine de Giers, ‘(Ege ve Balkanlarda) Ýstedikleri araziyi de Türklere verseydik, durum tamamen lehimize dönerdi’ diyecektir.
Rus sefir, merkeze yolladýðý telgraflarýnda Osmanlý’ya toprak tavizi verilmesini önermektedir.
19 Aðustos: Sefir Giers, Maliye Nazýrý Cavit Bey ile olan görüþmesini yazar: Nazýr, müttefiklerle iþbirliðine yakýndýr ve yazýlý olarak 15-20 yýllýk toprak garantisi ve kapitülasyonlardan vazgeçme taahhüdü vermelerini ister. O zaman Almanlar kovulacaktýr.
Giers, Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasýný makul bulur. Ancak 5-10 yýldan uzun garanti, gerçekçi deðildir. Cavit Bey, Fransýz ve Ýngiliz sefirleri ile de görüþür. Onlardan ayrý ayrý yazýlý garanti ister. Üçlü ittifaký bu þekilde bölmeyi amaçlamaktadýr. Ancak Kapitülasyonlarýn kalkmasý konusunda Ýngiliz ve Fransýz sefirleri isteksizdir.
Ýleri bakýnca, Rusya’nýn Osmanlý ile ittifak arayýþý, Goeben ve Breslau’nun Karadeniz’deki Rus limanlarýný bombaladýðý 29-30 Ekim’de bile sürecektir. Onu ayrýca anlatacaðýz. Ancak Osmanlý’nýn Rusya merkezli ittifak arayýþý, 17 Aðustos’ta Ýngiltere ile Fransa’nýn Batý Trakya ve Ege Adalarýný Osmanlý’ya vermeme kararýyla aðýr yara almýþtý. Ona raðmen Osmanlý’nýn ittifak arayýþlarý ve Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasý isteði, Ekim sonuna dek sürecektir.
2 Aðustos’ta Almanya ile gizli anlaþma imzalayan Babý Ali 5 Aðustos’ta Rusya’ya ittifak önermiþ ve bu öneri 17 Aðustos’a dek karmaþýk bir görüþme ve telgraf trafiðine neden olmuþtur. Aðustos baþýnda Avrupa ve Balkanlar için savaþ baþlamýþtý. Savaþ adým adým yayýlýrken, zamanýn aðýr iþleyen iletiþim koþullarýnda Osmanlý hala arayýþtaydý ve ülkelerin kaderi telgraf hatlarýna baðlýydý.
20 Aðustos: Rusya Dýþiþleri Bakaný Sazanov Fransa’daki sefiri Ýzvolsky’e ‘Üç Müttefik Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasý için ortak açýklama yapsýn’ diye yazar. Rusya, Osmanlý çabalarýný sürdürmekte, ortak zemin aramaktadýr, ancak Fransa ve Ýngiltere’nin durumu desteklemediðini görmüþtür. Ve bundan memnun deðildir.
Ýstanbul’da ise bu kez Cemal Paþa, Ýngiliz Sefiri Mallet ile görüþüp, ittifak yolunu dener. Osmanlý için savaþa giriþin en büyük gerekçelerinden olan Kapitülasyonlarý gündeme getirir.
Batýlý ülkelerin Osmanlý üzerindeki ekonomik-siyasi hakimiyet aracý olan Kapitülasyonlar birkaç yüz yýldýr sürüyordu ve artýk dayanýlmaz boyutlara ulaþmýþtý. Osmanlý, kapitülasyondan kurtulmak istiyordu. Almanya ile ittifakýn en büyük gerekçelerinden biri, Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasý konusunda Almanya ile anlayýþ birliði olmasýydý. Almanya da ekonomik siyasi imtiyaz peþindeydi, ancak diðerlerini devre dýþý býrakmak, Osmanlý coðrafyasýnda tek olmak istiyordu.
Aðustos 1914’te Babý Ali’nin öncelikleri, toprak bütünlüðünü korumak ve Kapitülasyonlardý. Bu aðýr imtiyazlarýn Osmanlý üzerindeki yýkýcý etkisini þimdi algýlamak kolay deðildir. Osmanlý, egemenlik sahasýnda ekonomik ve siyasi tahakküm altýndaydý.
Cemal Paþa’nýn 20 Aðustos’ta Ýngiliz Sefir ile görüþmesi, tarihi dönemeçlerden biridir. Cemal Paþa son bir kez, Ýngiltere-Fransa-Rusya ile Osmanlý’nýn þu þartlarla ittifaka hazýr olacaðýný bildirir:
Kapitülasyonlar Ýngiltere tarafýndan derhal kaldýrýlmalýdýr.
Kapitülasyonlarýn kalktýðý, Almanya ve müttefiklerine de savaþ sonrasýnda kabul ettirilmelidir.
El konan Sultan Osman ve Reþadiye zýrhlýlarý teslim edilmelidir.
Osmanlý’nýn içiþlerine karýþýlmayacaðý beyan edilmelidir.
Bulgaristan Almanya ile anlaþýrsa, Batý Trakya Osmanlý’ya teslim edilmelidir.
Ve Ege Adalarý geri verilmelidir.
(Mallet’den Grey’e telgraf 20.08.1914)
Ýngiliz Sefir ise önerileri merkeze sorma gereði bile duymadan orada reddeder. Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasý ‘zordur’, savaþ gemilerinin iadesi ‘imkansýzdýr’, içiþlere müdahale edilmeyeceði açýklamasý ‘saçmadýr’, Ege Adalarýnýn iadesi ‘imkansýzdýr’... Yani, diz boyu küstahlýk.
Çünkü Ýngiltere, Osmanlý’yý yemeye kararlýdýr. Daha ortada savaþ ilaný yokken bile kararlýdýr. Ýttifak niyetleri olsa bu istekler müzakere edilebilir, takvime baðlanabilir isteklerdi. Ancak 20. yüzyýlýn baþýndaki sömürge siyaseti, Osmanlý’nýn parçalanmasýný hedefliyordu. Bu yolda, üç sözde ‘müttefik’ Ýngiltere, Rusya, Fransa kendi aralarýnda da çekiþiyor ve birbirlerini aldatmakta sorun görmüyorlardý. Savaþ boyunca ve sonrasýnda birbirlerini aldatacaklardýr. Çünkü çýkar, her þeyden üstündü.
20 Aðustos itibarýyla Rusya Dýþiþleri Bakaný ile Ýstanbul’daki sefir, Osmanlý’yý býrakmak istememekteydi. Babý Ali’ye ‘Yabancýlarýn hukuken korunmasý ve bazý ekonomik imtiyazlarýn devamý karþýlýðýnda Kapitülasyonlarýn kalkabileceðini’ söylediler. Karþýlýðýnda Alman askeri ülkeden ayrýlacak, Goeben ve Breslau devre dýþý kalacaktý.
27 Aðustos: Telgraf trafiðinde 20-27 Aðustos arasý boþ görünüyor. Savaþ Batý Avrupa’da ölüm ve yýkýmla sürüyordu. Tarihi dönemeçte olan coðrafya acaba bir haftayý kayýp mý etmiþti? 27 Aðustos’ta Rus Sefiri Giers, tekrar merkeze yazar: Batý Cephesindeki Alman baþarýlarý Türkleri umutlandýrmýþtýr. Osmanlý, Almanya’ya yakýn durmaktadýr. Ýttifak, Babý Ali’ye derhal garanti verip, Osmanlý’yý kendi safýna çekmelidir. Giers, ’Türkleri safýmýza çekmek için her þeyi yapmalýyýz’ diye yazar. Ancak St Petersburg’da bu çaðrýyý kim duymuþtur?
Ayný anda Ýstanbul’daki Fransýz Sefiri Bombard, Osmanlý ile yakýnlaþma konusunda merkezden direktif almadýðýný Rus sefire bildirir. Paris’te Fransa Dýþiþleri Bakaný Delcasse, Bulgaristan ve Yunanistan’ý Osmanlý’ya karþý ayaklandýrma derdindedir: Batý Trakya’yý Bulgaristan’a, Epir’i Yunanistan’a söz vermiþtir. Babý Ali de bu paylaþým planýný duymuþtur. Rus Sefiri bu olanlarýn Almanlara yarayacaðýný, Osmanlý’nýn Almanya safýnda kalmak zorunda kalacaðýný düþünmektedir.
8 Eylül: Bir hafta daha geçer. Babý Ali bir þeyler yapmaya hazýrlanmaktadýr. Rus Sefiri, Kapitülasyonlarýn tek taraflý olarak Babý Ali tarafýndan feshedileceðini duyar. Ertesi gün Sadrazam, Ýngiliz Sefiri Mallet’e ön bilgi verir ve Kapitülasyonlarýn fesh edileceðini bildirir. Mallet itiraz eder ve Kapitülasyonun tek taraflý fesh edilemeyeceðini söyler. Karar 1 Ekim’de resmen açýklanacaktýr. Avusturya Ýtalyan hatta Alman sefirleri de alarma geçer. Dersaadet’te bütün konu, savaþ ve ittifak deðil, Kapitülasyonlarýn kaldýrýlmasýdýr.
