Ýnsan iliþkilerinde geçimli veya geçimsiz olmak hem gündelik hayatýn bir sorunu hem de insan iliþkileri baðlamýnda psikiyatri/psikolojinin konusu. Bazý insanlar geçimli, iyi huylu, uyumlu, dengeli, olgun olarak tanýmlanýrken; bazý insanlar ise geçimsiz, huysuz, uyumsuz, dengesiz ve olgun deðil þeklinde adlandýrýlýrlar.
Gündelik hayatta bir insanýn iyi veya kötü huylu olmasý hayati bir mesele olarak tanýmlanýr. Hatta geleneksel evlilik tavsiyelerinde “yüzü güzel olacaðýna huyu güzel olsun” diye bir söz vardýr.
Gündelik hayatta insan iliþkilerinde problemli vasýflar; yalancýlýk, aldatma, bencillik, gaddarlýk, merhametsizlik, özensizlik, sorumsuzluk, adaletsizlik ön plana çýkarýlýr. Bu liste daha çok ahlaki bakýþ açýsýný gösterir ve birinin baþkasýna zarar verip vermemesi üzerinden iþler.
Psikiyatri/psikolojinin mesele edindiði negatif insan özellikleri ise; aþýrý öfke, þiddet eðilimi, duygusal dengesizlik, dürtüsellik, baðýmlýlýk, çekingenlik, kendine güvensizlik olmuþtur. Bu liste daha fonksiyonel bakýþ açýsýný gösterir ve daha çok kiþisel geliþim üzerinden iþler.
Ýnsanlarýn doðal mizaç özellikleri ile ahlaki açýdan sorunlu özelliklerini ayýrt etmekte fayda var. Yapýsal olarak çekinik olmak, içe dönük olmak bir mizaç özelliði iken; yalan söyleyip söylememek, baþkalarýna zarar verip vermemek ahlaki bir problemdir.
Ýçe dönük olmak ve çekingen olmayý bir huysuzluk veya geçimlilik / geçimsizlik meselesi olarak görmememiz ve mümkün olduðunca toleranslý olmamýz gerekirken; zalim olmayý veya merhametsizliði kötü huy olarak görüp aksine karþý olmamýz gerekir.
Bazý özelliklerimiz soyumuzdan gelir. Örneðin cimrilik eðilimi yapýsal bir özellik olabilir. Fakat bu yatkýnlýk bizi cimri davranmaya mecbur kýlacak düzeyde belirleyici olmaz. Cömert davranmak bazý insanlar için daha kolay iken bu kiþiler için biraz daha zorlu olabilir. Ama bu kiþilerin birine yardým etmesi onun için daha büyük sevap anlamýna gelebilir.
Bazý özelliklerimiz çocukluk yaþantýlarýmýzdan gelir. Örneðin kendisine merhamet edilmemiþ zülme uðramýþ biri, öfkeli olmayý ve kaba kuvvetle istediðini almayý öðrenmiþ olabilir. Kendisine davranýldýðý gibi davranmayý alýþkanlýk haline getirip, bu davranýþýný hayatý boyunca karþýlaþtýðý tüm insanlara uygulama eðiliminde olabilir. Bu hal de zorunlu bir durum deðildir. Kiþi merhametsizliði öðrendiði kadar merhameti, þefkati ve kibarlýðý da öðrenebilir.
Bazý özelliklerimiz eriþkin iken yaþadýðýmýz hayat deneyimleri üzerinden belirginleþir. Örneðin aldatýlmýþ isek, bize yalan söylenmiþse “oyunun kurallarý böyle”, “dünya böyle iþliyor” deyip, aldatmayý ve yalan söylemeyi zihnimizde meþru hale getirmiþ olabiliriz.
Bazen de hayat içindeki güçlü arzu ve duygularý denetlemeyip peþine takýldýðýmýzda kötü vasýflar kazanabiliriz. Örneðin kýskanabiliriz. Kýskançlýk duygusu yaþamak insani bir hal. Bu duyguyu yaþamak kiþiyi iyi veya kötü yapmaz. Ama kýskanç olarak davranýp davranmamak kiþiyi iyi veya kötü, iyi huylu veya huysuz yapar.
Bazen de bir dürtünün peþine takýlmak veya onu denetlemek bizi iyi huylu veya huysuz yapar. Örneðin öfke hissedebiliriz. Ama öfkemizi denetlemeden davranmak bizi huysuz yapar. Cinsel dürtülerin peþine denetimsiz takýlmak bizi ahlaki problemlerle baþ baþa býrakabilir.
Sonuç olarak insan iliþkilerinde huylu veya huysuz, geçimli veya geçimsiz, iyi veya kötü olmanýn çoklu anlamý ve nedenleri var. Çözüm de ancak bu çoklu anlam ve nedenselliði anlayýp, duruma özgü müdahaleler yapýldýðýnda mümkün.
