KÖSE: Ýran’da deðil Afganistan’da olaylarýn kontrolden çýkacaðýný düþünüyorum. ABD yeni süper güç olan Çin’in dünyaya açýlma alaný olarak Afganistan’ý týkamak isteyecektir. ABD zaten hiç memnun deðil Ýpek Yolu projesinden.
ABD-ÝSRAÝL ÝSTÝHBARATI ÝRAN’DA NE KADAR AKTÝF?
Ýran’daki protestolarýn niteliði ve hedefi tartýþýlýyor. Ortaklaþýlan nokta ise, ABD ve Ýsrail’in bölge planlarýyla eþ zamanlý geliþmiþ olsa da iç dinamiklerden kaynaklandýðý oldu. Lakin cevabý aranan çok soru var. Ben onlarý Ýbni Haldun Ün. Uluslararasý Ýliþkiler B. Baþk. Doç. Dr. Talha Köse’ye yönelttim. Göstericilerin kamu binalarýna saldýrmasý dýþsal bir güdülemenin iþareti sayýlýr mý, soruma verdiði cevap ilginçti: Ýran kendi içini manüpile etmek konusunda çok baþarýlýdýr. Ateþi yakalým, bakalým kimler dökülecek demiþ olabilirler. Þunu biliyoruz, ABD 20 senedir Halkýn Mücahitleri’ne yatýrým yapýyor. Bunlarýn Ýran’daki kapasitesi nedir bilmiyoruz. Ama Ýran’ýn kendi güvenlik bürokrasisi de yapmýþ olabilir.
- Ýran’da sokaklar aniden hareketlendi. kendi doðallýðý içinde mi sizce, yoksa dýþ bir güdüleme var mý?
Söylentiler var. Hükümeti, özellikle Cumhurbaþkanýný yýpratmaya yönelik olarak Ýran içinden bir hareketlenme olduðuna dair, en azýndan baþlangýç olarak. Çünkü daha muhafazakar, iþçi sýnýfýnýn yoðun olduðu bölgelerden çýktý ayaklanma. Normalde Ruhani’yi destekleyenler reform yanlýlarý, zengin ve eðitimli kesimdi. Çýkýþ kaynaðýnýn içeriden ve iktidara yakýn olmasý bunun rejime yönelik deðil de daha çok hükümet ve Cumhurbaþkanýna yönelik bir hareket olduðunu gösteriyor.
ÝÇ DÝNAMÝKLER ETKÝLÝ
- Trump “Ýran’a gününü göstereceðim” diyerek seçildi. Baþkan olduðundan beri de benzer cümleler kuruyor?
Çýkýn sokaða biz destekleyeceðiz dediler. Bu kýsmen içerideki muhalifleri cesaretlendirmiþ olabilir ama 2009’da ortaya çýkan Yeþil Hareket ile baþarýsýz olan bir ayaklanma vardý. O epey kanlý bastýrýldý. Hareketin liderleri hapislerde iþkence gördü. Dolayýsýyla insanlarda kaygý var. Ben biraz da bu yüzden cesaretlendirme noktasýnda dýþ boyutu olsa bile tamamen dýþ kaynaklý görmüyorum meseleyi. Artan beklentilerle baðlý buluyorum.
TRUMP FAYDALANIYOR
- Trump durumdan faydalanmak mý istiyor?
Nükleer müzakereler yapýlýrken Ruhani halka þunu söyledi “anlaþmalarla birlikte ekonomik olarak düzlüðe çýkacaðýz, ekonomimizi reform edeceðiz, yeni iþ imkanlarý ortaya çýkacak, dünya ile daha entegre hale geleceðiz”. Bir yandan da nükleer anlaþma sonrasýnda kendilerini daha güvende hissedeceklerinden dolayý güvenlik mekanizmalarýnýn, devrim muhafýzlarýnýn toplum üzerindeki etkisinin azalmasýný öngörüyordu. Vaatte bulundu Ruhani ama öyle olmadý. Anlaþma imzalandýktan sonra hayata geçmesi yavaþ oldu. Bunda Trump’ýn etkisi var. Ama diðer konu da oradaki kaynaklarý ve avantajý aslýnda rejim; dini liderle Devrim Muhafýzlarý ortaya çýkan avantajý daha fazla yayýlmak için kullandý. Ýran’ýn iç reformu ve dýþ dünyayla entegrasyondan ziyade, Suriye’de, Lübnan’da yayýlmak için kullandý. Bu da ciddi bir hayal kýrýklýðýna neden oldu.
- Farklýlýk nereden doðuyor?
Bir yandan reform yapmaya, ülkesini dünyaya açmaya çalýþan bir Cumhurbaþkaný var, öte yanda Ýran’ý daha yayýlmacý noktaya getiren rejim yaklaþýmý. Bu ikisi arasýnda da gerilim var.
ABD’NÝN ASIL ETKÝSÝ
- Ýran sokaklarýnda CIA’in Ýran Masasýna bakan Michael D’Andrea’nýn parmak izini sürenler var? Göreve geldikten 7 ay sonra hareketlendi Ýran.
Trump’ýn Ýran’a yönelik daha etkili ve zorlayýcý yöntemler kullanacaðýnýn, Obama’nýn Ýran’ý bölge sistemine entegre etmeye çalýþan yaklaþýmdan uzaklaþtýðýnýn emaresiydi D’Andera’nýn atanmasý. Ýran’ýn bu kadar yayýlmýþ olmasý da Ýsrail’i, S.Arabistan’ý rahatsýz etti. Türkiye’yi de kýsmen rahatsýz etti. Ýran’ý dengelemek, kendi içindeki sorunlarla uðraþtýrarak bölgelerden geri adým attýrýlmaya çalýþýlacaðýna dair beklenti vardý. Yaþanan bir diðer þey ise bankalarýn bu yaz çökmesi. Bu, toplumda ciddi güvensizlik ortaya çýkardý. Bankalarýn batmasýnda Amerika’nýn ne ölçüde etkisi olmuþtur, bunu sorgulamalýyýz.
BU DAHA BAÞLANGIÇ
- Sorgulayalým?
Bence Amerika sistemli þekilde Ýran’ý istikrarsýzlaþtýrmak için adýmlar atýyor. Önümüzdeki dönem de devam edecek. Burada Amerika’nýn Ýsrail’le Suudi Arabistan ile koordinasyonun da önemli bir rolü olduðunu görebiliriz. Bir yandan da tabii Suriye ve Yemen’de krizin devam etmesi Ýran’ý bir açýdan yýpratýyor. Sadece maddi boyutu yok. Orada askerlerini savaþçýlarýný kaybediyor ve bunun toplum üzerinde bir etkisi var. Atýlan sloganlardan birinde “Suriye’ye deðil içimize bakýn” deniyordu. Hedef Ýran’ýn yayýlma politikasýna tepki oluþmasý ise baþarýlý. Ýran’ýn stratejisine bakýldýðýnda þu görülür; “kendi savaþlarýný dýþarýda vermek”. Lübnan’da, Suriye’de vermek. Yaþanan bu son kriz gerilimi Ýran’ýn içine taþýdý. Þimdi bunun ne kadar süreceði önemli. Þuan bastýrýlmýþ gibi görünüyor, rejim yanlýlarý da sokaða çýktý. Ama ben bunun bir bitim deðil bir baþlangýç noktasý olduðunu düþünüyorum.
AFGANÝSTAN HEDEFTE
- Ne için baþlangýç? Ýpek Yolu geleceðin projesi, Ýran da önemli bir durak. Eðer Ýran sokaklarý kasten kýþkýrtýldý ise, bu Ýpek Yolu’nun dinamitlenmesi mi demek?
Ýran deðil Afganistan’da olaylarýn karýþýp kontrolden çýkacaðý kanaatindeyim ben. DEAÞ’lý bir sürü aktör gibi John Bass’in de oraya gitmiþ olmasý bunun bir sinyaliydi. Ýpek Yolu’nun Çin, Orta Asya, Pakistan, Ýran boyutu da var. O kadar kritik bir nokta ki. Suriye’deki DEAÞ’lýlarýn ABD tarafýndan Afganistan’a taþýndýðý söylemi var. Rusya’nýn Afganistan’da Taliban ile anlaþtýðý söylemi var. Pakistan’ýn orada operasyonlarý var, artan gerilim var, McMaster’ýn ABD’de kalacaðýna dair bir söylem var. Afganistan’daki gerilimin doðrudan Ýpek Yolu projesiyle ilgili olduðu görüyoruz. Çin’in önünü kesmek için yapýlan bir operasyon. Aslýnda Ýpek Yolu’ndan en fazla istifade edecek üç ülke Çin, Ýran, Türkiye. Türkiye’ye Türk dünyasý derinliðini kazandýran bir proje, yeni bir alan açacak. Amerika’nýn özellikle Çin’e yönelik olarak Afganistan’ý týkayabileceðini öngörebiliriz. ABD zaten memnun deðil Ýpek Yolu projesinden. Afganistan’da ki pozisyonunu deðiþtirmesini ben buna baðlýyorum. Orada büyük bir gerilim potansiyeli görüyorum. Trump’ýn Pakistan’ý gündeme getirmesini þans eseri saymýyorum. Pakistan’ý istediði gibi kullanamýyor. Pakistan Çin’le ciddi stratejik iliþkiler içinde. Çin de Afganistan’ý Pakistan üzerinden kontrol etmeye çalýþýyor. Amerika’nýn Afganistan’ý kontrol etmesini engelliyor. Oradan da büyük öfkesi var Amerika’nýn. Ben çatýþmanýn Ortadoðu’dan Afganistan’a taþýnacaðý kanaatindeyim. Ortadoðu önemini kaybedip orasý merkezileþecek. Çünkü ABD’nin yeni hedefi Çin. Yeni süper gücün dünyaya açýlma alaný olan bir bölge orasý ve orada bir çatýþma potansiyeli görüyorum.
ASTANA SÜRECÝ ETKÝLENÝR MÝ?
- Astana sürecinde Ýran garantör ülke, Suriye’de siyasi çözümün bulunabilmesi için. Bu durum nasýl etkiler Astana’yý? Malum
ABD hiç memnun deðil Astana’dan.
Kesinlikle deðil. ABD’nin en büyük korkusu orada istikrarýn oluþmasý. Astana süreci ise bu istikrarý vaat ediyor. Belki oradaki halklarýn beklentilerini karþýlamayacak ama en azýndan bölge ülkeleri Irak, Suriye, Ýran ve Türkiye arasýnda mutabakat olursa bölgeye nüfuz etmek zorlaþýr. Astana süreci bunu saðlamaya çalýþýyor ve büyük güçlerden biri de buna destek veriyor. Öte yandan Ýran’a vaatler olacak, Suriye’ye belki vaatler olacak, hamleler olacak Astana’daki koordinasyonu bozmak için. Baský olabilir, yapýcý vaat görünümünde vaatler de olabilir. Bence en kritik þey o: Bölgede istikrarýn saðlanmasý.
AVRUPA YAPTIÐI HATAYI ANLAYACAK
- Türkiye riski görüyor, tedbirini alýyor ve muhataplarýný da terör konusunda uyarýyor fakat sonuç deðiþmiyor. ABD, PKK-FETÖ’yü desteklemeye devam ediyor. Bu durum sürdürülebilir de deðil. Ne olacak?
Türkiye’nin kaygýlarý kadar aslýnda Avrupa’nýn da ciddi kaygýlarý var. Trump Avrupa’nýn güvenliði konusunda Amerika’nýn vaatlerini geri çeken bir aktör. Avrupalýlara þimdi Trump “kendi savunmanýzý kendiniz yapýn, NATO’daki borçlarýnýzý ödeyin” diyor ama 2. Dünya Savaþý sonrasý NATO böyle bir amaçla kurulmadý. ABD “siz benim dediklerimi yapýn, ben sizi korurum” dedi. Þimdi buradan geri adým atan bir ABD var. Avrupalýlar çok kaygýlýlar, ABD çekildiði zaman ne olacak? Brexit, Katolonya olaylarýyla radikal siyasi hareketlerin güçlendiðini de gördüler. Bu açýdan Türkiye ile Avrupa’nýn örtüþen çok çýkarý var. Türkiye’nin son dönemde en büyük kazanýmý Rusya ile iliþkilerini normalleþtirmiþ olmasýdýr. Bunun illa stratejik olmasý gerekmiyor, Rusya’nýn dost olarak kalmasý Türkiye’nin Amerikaya baðýmlýlýðýný azaltan ciddi bir faktör. Ayný þekilde ekonomik ve diplomatik açýdan Avrupa ile de koordineli olabilirsek çok önemli bir kazaným elde etmiþ oluruz. Avrupa açýsýndan da kazanýmdýr.
ALMANYA NE YAPAR?
- Cumhurbaþkaný Erdoðan’ýn Fransa ziyareti tam da bunu doðruladý sanki?
Ayný þekilde Almanya’nýn da daha makul bir seviyeye geleceðini düþünüyorum. Ýngiltere ile iliþkilerimiz zaten iyi. Rusya ile iliþkilerimizi bozmadan Avrupa ile koordinasyon saðlarsak iyi olur. Onlar da görüyorlar Türkiye’deki istikrarsýzlýk onlara yaramayacak.
ÝRAN’DA REJÝM DEÐÝÞMEZ ÇÜNKÜ…
“Bir ayaklanmanýn devrimle sonuçlanmasý için temel kriter güvenlik bürokrasisinin ne yapacaðýyla ilgili. Ýstihbarat, polis ve asker ne yapacak? Ýran’da bir de milis güçleri var. Bunlar rejimin arkasýnda durursa sýkýntý olmaz. Ki Ýran’da o yaþanmýþtý devrim zamanýnda. Mýsýr’da da Mübarek’in arkasýnda durmadýlar. Suriye’de ise Esed’in arkasýnda durdular. Ýran’da rejim deðiþikliði bahsinde kritik nokta budur ve orada bir çatlak görünmüyor. Ýran güvenlik bürokrasisi tamamen rehbere, dini lidere baðlý.”
RUSYA’NIN ÝRAN DESTEÐÝ BAKÝ MÝ?
- Rusya ile Ýran pek çok alanda yakýn. Astana’da partner. Suriye’de dayanýþma içinde. Ama bu tutum böyle sürer mi?
Rusya genel tavrý; statükonun muhafazasý. Türkiye’de de Ýran’da da. Dýþ müdahaleyle statükonun bozulmasýna sýcak bakmýyor Rusya. O açýdan benzer bir konumda olacaktýr ama Ýran’ýn arkasýnda ne kadar durup destekler onu bilemiyoruz. Þu andaki rejimle koordineli þekilde çalýþabiliyorlar. O açýdan ABD ve Ýsrail’in etkileyebileceði bir aktörün gelmesindense mevcudun devamý Rusya’nýn menfaatinedir.
