Obama yönetiminin Ýran stratejisi þu ana dek iþe yaradý. Eþi benzeri görülmemiþ baský, Tahran’ý müzakere masasýna oturmaya zorladý. Ýran ve “P5 artý 1” ülkeleri ABD, Ýngiltere, Rusya, Çin, Fransa ve Almanya arasýnda bu haftasonu yapýlacak görüþmelerde bir uzlaþmaya varmak, olaðanüstü diplomatik beceri gerektirecek. Fakat bir karamsarlýk havasý hakim. Her baþarýlý müzakerede olduðu gibi, saðlam bir anlaþma ancak iki taraf da elleri boþ dönmezse mümkün olacaktýr.
Peki bu nasýl bir anlaþma olurdu? ABD uzun süredir, Ýran’ýn atom bombasý yapmak için gereken yakýtý üretmesine olanak verecek bir süreç olan uranyum zenginleþtirmenin durdurulmasýný talep ediyor. Ýran ise barýþçý bir nükleer program için zenginleþtirme hakký olduðu konusunda ýsrarcý. Þimdi ise akýlcý bir orta yola varmak mümkün görünüyor. Washington, Ýran’dan uranyum zenginleþtirme seviyesini yüzde 20’ye düþürmesini isteyeceðinin sinyallerini verdi. Bu seviyedeki yakýt, askeri amaçlý kullaným için kolayca dönüþtürülebilir. Ýran ise böyle bir sýnýrý kabul etmeye razý olduðunu ve yalnýz yüzde 3.5 ila yüzde 5 arasýnda zenginleþtirme yapabileceðini belirtti. Böylece Ýran, zenginleþtirme hakkýný muhafaza ettiðini de ileri sürebilir.
Yine de Ýran’ýn elinde, geçen iki yýl içinde üretmiþ olduðu büyük miktarda yüzde 20 zenginleþtirilmiþ uranyum var ve belki de bu, nükleer bir bomba yapmak için yeterli olacaktýr. Tahran, medikal izotop üretimi için ihtiyaç duyduklarýný söyledi ve Washington’un, bu uranyumun saklanmak üzere yurtdýþýna çýkarýlmasý talebini reddetti. Fakat 2009’da Ýran, bu hususta anlaþmayý neredeyse kabul edecekti. Düþük zenginleþtirilmiþ uranyumun yurtdýþýna çýkarýlmasýný öngören bir anlaþmayý ise 2010’da bizzat teklif etmiþti. Her iki taraf yetkililerinin beyanlarý da bu tasarýlarýn maddelerini kabul edebilecekleri izlenimini yaratýyor ve bu, medikal izotop yapma sürecinde kullanýlan tamamlanmýþ yakýt plakalarýna karþýlýk Ýran’ýn uranyum stoðunun bir kýsmýný göndermesini de içeriyor.
Washington’un, Ýran’ýn Fordo nükleer santralini kapatmasýný talep edeceði yönünde haberler var. Kum yakýnlarýndaki kayalýklarýn altýna inþa edilmiþ tesislerde, yüksek düzeyde uranyum zenginleþtirme yapýlýyor. Geçen haftasonu Ýsrail Baþbakaný Benjamin Netanyahu bunu resmi olarak talep etti. Ýran ise programý barýþçý olduðu sürece nükleer tesislerini istediði yere konumlandýrmaya hakký olduðunu söyleyerek bunu reddetti. Ýran, bunun baðýmsýz olarak doðrulanabilmesi için ani teftiþleri kabul ettiði sürece, Washington bu konudaki tutumunu yumuþatmalý.
Ýran’ýn ciddi tavizler vermesi gereken asýl kritik nokta, ortak teftiþler. Uluslararasý Atom Enerjisi Ajansý’nýn 2011 raporu, Ýran’ýn bir silah programý yürüttüðüne dair bir dizi gösterge olduðunu ortaya koyuyor. P5 artý 1 bunu, Ýran’ýn uzak durmayý taahüt ettiði aktiviteler için bir kontrol listesi olarak kullanmalý ve UAEA böyle bir askeri programýn sona erdiði konusunda tatmin olana kadar, tesislere serbest eriþime sahip olmasý konusunda ýsrar etmeli. Ýran böyle teftiþleri kabul ettiði için bir þekilde mükafatlandýrýlmalý ve en bariz seçenek, teftiþler engellenmeden devam ettiði sürece, yaptýrýmlarý adým adým yumuþatmak olur.
Anlaþmaya sadýk kalýnabilmesi için, iki tarafýn da onayý gerekir. Dini lider Ayetullah Ali Hamaney’i takip eden Ýranlý muhafazakarlarýn ikna edilebileceklerini düþünmek için sebep var. Hamaney gücünü pekiþtirdi: Yeþil Hareket’i bastýrdý; en önemli rakiplerinden Ali Ekber Haþimi Rafsancani’ye yardým etti ve bir baþka rakibini, Baþkan Mahmud Ahmedinejad’ý açýða aldý. Hamaney ayný zamanda nükleer program konusunda taviz vermek için de kendine alan yarattý.
Þubat’ta yaptýðý þu kesin açýklamayý ele alalým: “Ýran ulusu asla bir nükleer silah programý yürütmemiþtir ve yürütmeyecektir... Çünkü mantýken, dinen ve teorik olarak Ýslam Cumhuriyeti, nükleer silah bulundurmayý ciddi bir günah sayar ve bu tip silahlarýn yayýlmasýnýn mantýksýz, yýkýcý ve tehlikeli olduðuna inanýr.” Hamaney, tavizleri ülkedeki kitlesine açýklamak için zemin hazýrlýyor da olabilir.
Obama yönetiminin stratejisi ise Ýran’a þunlarý söylemek: Tüm istediðimiz bunu somut eylemlerle göstermeniz. Bu taleplerini düzenlemenin akýlcý bir yolu. Fakat Ýran taviz verirse, ABD bunlarý kabul etmek ve bazý yaptýrýmlarý yumuþatmak durumunda kalacaktýr. Ýþte bu noktada ikinci önemli grup, Washington’daki Cumhuriyetçiler bir engel teþkil edebilirler. Eðer anlaþmaya karþý kýþkýrtýcý bir tavýr takýnýr ve yaptýrýmlar aracýlýðýyla karþýlýk vermeyi reddederlerse, anlaþma gerçekleþmeyecektir.
Yönetim; müttefikleri Rusya, Çin ve Birleþmiþ Milletler’i, hatta Tahran’ý bile beceriyle idare etti. Yine de hedefine ulaþmak için, müzakerelerde karþýsýnda pek baþarý gösteremediði zorlu düþmanýný alt etmesi gerekecek: Cumhuriyetçiler.
