Sosyal ve siyasal meseleleri doðru anlayabilmek için “analiz edebilme kapasitesi” edinmek gerekiyor. Nasýl herhangi bir spor alanýnda eðitilmemiþ bir beden iyi performans gösteremiyorsa, eðitilmemiþ bir zihin de sosyal ve siyasal iyi analiz yapamaz.
Kanaatimce, iyi analiz yapabilmek için en az beþ þart gerekli. Bunlar; anlamak için özel çaba göstermek, o mesele ile ilgili insanlýðýn birikiminden haberdar olmak, spektrumal düþünme yeteneði kazanmak, tek nedenli deðil çok faktörlü düþünme becerisi kazanmak ve yapýsal nedenlerle aktör etkisine baðlý faktörleri dengeli ve etkileþimli okuyabilmeyi öðrenmek þeklindedir.
Herhangi bir meseleyi anlamak istiyorsak o mesele için özel bir çabaya girmemiz gerekir. Sorun kafamýzda sorular haline gelebilmeli ve biz cevaplar arayýþýnda olmalýyýz. Yani iradi bir düþünme ve anlama çabasý içinde olmak gerekiyor. Meseleye bizatihi tefekkür etmemiz gerekiyor. Anlama meselesi ayný zamanda bir süreç. Bugün baþladýðýmýz bir meseleyi ancak zaman içinde derinlikli anlayabiliyoruz.
Anlamaya çalýþtýðýmýz mesele üzerine kafa yorarken, bu konuda diðer insanlarýn ne söylediklerine de bakmak gerekiyor. Buna bilimsel dilde “literatürü gözden geçirme” deniyor. Her meselede eninde sonunda kendi anlama biçimimize ulaþmak zorundaysak da bu süreçte baþkalarýnýn görüþleriyle de karþýlaþtýrma yapmamýz gerekiyor.
Evrende hemen hemen her þey tek bir formdan ziyade ayný form içinde spektrumal daðýlýr. Yani renk daðýlýmý siyah ve beyazdan ibaret olmayýp oldukça fazla ara formlar vardýr. Örneðin kýsa, orta ve uzun boylu insanlar vardýr. Zekanýn daðýlýmýnýn spektrumal olduðu bilinir. Ýnsanlar sadece mutlak iyi veya mutlak kötü deðildir. Farklý farklý insanlar vardýr. Zihin spektrumal düþünmeye alýþtýrýlmadýðý zaman, düþünme hatasý yapmak oldukça kolaylaþýr.
Sosyal olaylarý açýklarken tek bir neden yerine genellikle çok sayýda faktörün dinamik etkileþimi ile açýklamak gerekir. Her bir faktörün etkisi tek tek hesaplanmalýdýr. Bu yaklaþým neden sonuç iliþkisini kurarken olayýn doðasýný daha doðru anlamýmýzý saðlar. Keyfi ve eksik nedensellik kurmayý engeller.
Herhangi bir meselede o olayý etkileyen yapýsal bir durum vardýr. Ayrýca dýþarýdan bir etken veya iradi müdahalede bulunan aktör vardýr. Olup bitenleri anlamak ancak yapýsal faktörlerle aktör etkisini dengeli ve etkileþimli þekilde okuyabilmekle mümkündür. Örneðin þeker hastalýðý hem genetik hem de beslenme ile iliþkilidir. Üstelik genetik (yapýsal) ile beslenme (etken) deðiþik oranlarda etkide bulunabilirler. Bir durumda genetik etken %90 olabilirken, baþka bir durumda çevresel etken %90 olabilir.
Sonuç olarak, fiziksel veya sosyal bir olayý doðru ve yeterince iyi anlamak için analiz metodu geliþtirip, zihnimizi eðitmeliyiz. Yoksa yanlýþ anlamalarýn veya manipülasyonlarýn kurbaný olmak içten bile deðil.
