Sosyal ve siyasal meseleleri doğru anlayabilmek için “analiz edebilme kapasitesi” edinmek gerekiyor. Nasıl herhangi bir spor alanında eğitilmemiş bir beden iyi performans gösteremiyorsa, eğitilmemiş bir zihin de sosyal ve siyasal iyi analiz yapamaz.
Kanaatimce, iyi analiz yapabilmek için en az beş şart gerekli. Bunlar; anlamak için özel çaba göstermek, o mesele ile ilgili insanlığın birikiminden haberdar olmak, spektrumal düşünme yeteneği kazanmak, tek nedenli değil çok faktörlü düşünme becerisi kazanmak ve yapısal nedenlerle aktör etkisine bağlı faktörleri dengeli ve etkileşimli okuyabilmeyi öğrenmek şeklindedir.
Herhangi bir meseleyi anlamak istiyorsak o mesele için özel bir çabaya girmemiz gerekir. Sorun kafamızda sorular haline gelebilmeli ve biz cevaplar arayışında olmalıyız. Yani iradi bir düşünme ve anlama çabası içinde olmak gerekiyor. Meseleye bizatihi tefekkür etmemiz gerekiyor. Anlama meselesi aynı zamanda bir süreç. Bugün başladığımız bir meseleyi ancak zaman içinde derinlikli anlayabiliyoruz.
Anlamaya çalıştığımız mesele üzerine kafa yorarken, bu konuda diğer insanların ne söylediklerine de bakmak gerekiyor. Buna bilimsel dilde “literatürü gözden geçirme” deniyor. Her meselede eninde sonunda kendi anlama biçimimize ulaşmak zorundaysak da bu süreçte başkalarının görüşleriyle de karşılaştırma yapmamız gerekiyor.
Evrende hemen hemen her şey tek bir formdan ziyade aynı form içinde spektrumal dağılır. Yani renk dağılımı siyah ve beyazdan ibaret olmayıp oldukça fazla ara formlar vardır. Örneğin kısa, orta ve uzun boylu insanlar vardır. Zekanın dağılımının spektrumal olduğu bilinir. İnsanlar sadece mutlak iyi veya mutlak kötü değildir. Farklı farklı insanlar vardır. Zihin spektrumal düşünmeye alıştırılmadığı zaman, düşünme hatası yapmak oldukça kolaylaşır.
Sosyal olayları açıklarken tek bir neden yerine genellikle çok sayıda faktörün dinamik etkileşimi ile açıklamak gerekir. Her bir faktörün etkisi tek tek hesaplanmalıdır. Bu yaklaşım neden sonuç ilişkisini kurarken olayın doğasını daha doğru anlamımızı sağlar. Keyfi ve eksik nedensellik kurmayı engeller.
Herhangi bir meselede o olayı etkileyen yapısal bir durum vardır. Ayrıca dışarıdan bir etken veya iradi müdahalede bulunan aktör vardır. Olup bitenleri anlamak ancak yapısal faktörlerle aktör etkisini dengeli ve etkileşimli şekilde okuyabilmekle mümkündür. Örneğin şeker hastalığı hem genetik hem de beslenme ile ilişkilidir. Üstelik genetik (yapısal) ile beslenme (etken) değişik oranlarda etkide bulunabilirler. Bir durumda genetik etken %90 olabilirken, başka bir durumda çevresel etken %90 olabilir.
Sonuç olarak, fiziksel veya sosyal bir olayı doğru ve yeterince iyi anlamak için analiz metodu geliştirip, zihnimizi eğitmeliyiz. Yoksa yanlış anlamaların veya manipülasyonların kurbanı olmak içten bile değil.
