'Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doðu üçgeni', 'dünya tarihinin en hassas bir jeo- stratejik bölgesi' olarak biliniyor. Yani, konu sadece 'Azerbaycan-Ermenistan' konusu olmayýp, hattâ komþu ülkelerin ötesinde, dünya çapýnda girift bir meseledir.
Konunun anlaþýlabilmesi için yakýn tarihe bakmak gerekiyor... Ama TV'deki tartýþma programlarýnýn, pek çoðunun sathî bilgilerden öteye geçemediði görülüyor.
Meselâ, Kafkasya'nýn tamamýnýn, tabiatýyla bugünkü -Azerbaycan Cumhuriyeti'yle, Ermenistan, Gürcistan ve hattâ Daðýstan coðrafyasýnýn da- 200 yýl öncesine kadar, yüzlerce yýl, Ýran'ýn, - zaman zaman da Osmanlý'nýn- elinde olduðundan haberi olmayanlar, bu coðrafyanýn, tarih boyunca hep Rusya'nýn hâkimiyetinde olduðundan söz edebiliyorlar.
Onlar, kezâ 1828'de Ýran'a, Rusya tarafýndan dayatýlan 'Gülistan ve Türkmençay Antlaþmalarý'ndan habersizler... Ayný þekilde, 1840'lardaki 'Osmanlý- Ýran Savaþý'nýn da Ýran ordusunda çýkan 'Veba/kolera' salgýný yüzünden, '1639'daki Kasr-ý Þirin' Antlaþmasý sýnýrlarýna geri dönüldüðü 1846 tarihli Kerten Antlaþmasý'ndan da habersizler... Yani, Osmanlý ve Ýran arasý savaþlar olmadý deðil ama sonunda, '1639-Kasr-ý Þirin Antlaþmasý'nýn, üzerinde devamlý birleþilen bir metin olmasý ilginç...
Dahasý, 'Ýran'ýn bin yýllýk bir devlet sistemi olduðunu' söyleyenler, Ýran'da bin yýl öncelerden itibaren, 300 yýla yakýn hükmeden Büyük Selçuklu Devleti'nden de habersiz gözüküyorlardý.
*
Böyleyken... Bir de son yüzyýlý hatýrlayalým...
Çarlýk Rusyasý'na karþý, Bolþevik-Komünist ihtilâlinin ayak sesleri gelirken, Kafkasya da derin sosyal çalkantýlar içinden geçiyor ve o dönemde Enver Paþa'nýn plânlarýna göre kurulan 'Kafkas Ýslâm Ordusu' devreye giriyordu.
Çünkü silâhlý Ermeni gruplarý, taa Bakü'ye kadar ilerleyip bu þehri ele geçirmiþlerdi. Ýþte o hengâmede Enver Paþa'nýn kardeþi Nurî Paþa, Kafkas Ýslâm Ordularý'nýn komutaný olarak bütün Azerbaycan'ý kurtarmýþtý.
Azerbaycan'da bugün bile Nurî Paþa bir Ýslâm kahramaný olarak hayýrla anýlýr.
Kezâ, Osmanlý'nýn 'Þark Ordularý Kumandaný Kâzým Karabekir ve askerlerinin kahramanlýklarý da anýlmadan, o bölgeyle ilgisi de olmayan mâlûm bir kiþiye devamlý vurgu yapýlmasýyla, Kafkasya nasýl anlatýlabilir ve anlaþýlabilir?
*
Sovyet komünist imparatorluðunun çöküþünden sonra ise...
1991-2020 arasýnda Karabað ve etrafýndaki kasabalarýn Ermenistan iþgali altýna düþmesi ve 29 yýl süren o esaret yýllarýnda Azerbaycan'ýn baþý hep eðikti, tabiatýyla...
Ama üç yýl önce, Türkiye'nin de yardýmýyla baþlayan ve 44 gün süren Azerbaycan-Ermenistan savaþý sonunda, 3 milyon kadar nüfuslu Ermenistan, 8800 asker kaybýyla geri oturtulmuþtu; -8 milyon kadar nüfuslu Azerbaycan'ýn asker kaybý ise, 3600 kadardý.
Ancak, Rusya bölgedeki 'büyük patron' iddiasýný yitirmemek için, Azerbaycan ile Ermenistan arasýnda, güyâ hayýrhah bir komþu rolündeymiþ gibi duruma müdahale etmiþ ve Ermeniler o aðýr yenilgilerine raðmen, iþgal ettikleri bölgelerden tamamen atýlamamýþtý.
*
Ýþte bu sýrada, Karabað bölgesinde yaþayan 110 bin kadar Ermeni toplumu adýna hareket ettiðini söyleyen bir Ermeni örgütü, 'Repuclic of Artsakh' adý verdikleri ama bütünüyle 'Azerbaycan' sýnýrlarý içinde ikinci bir 'Ermenistan Devleti'ni kurmuþlardý.
Bu -sözde- devlet, Amerika ve Fransa'daki güçlü Ermeni diasporasý tarafýndan destekleniyor ve Ermenistan Cumhuriyeti'nin Baþbakaný Nikol Paþinyan ise, 3 yýl önce yaþadýklarý büyük felâketi tekrar yaþamamak dikkatinde olmasýna raðmen, 'Artsakh'ý desteklemediði suçlamasýndan da kurtulmak için, el altýndan silâh, teçhizât ve diðer maddî yardýmlar yapýyordu.
Silâhlý Ermeni örgütlerinin, bazý askerî saldýrý hazýrlýklarý hissedilmeye baþlanýnca, Azerbaycan bir yýldýrým hareketiyle, 18 Eylûl günü 'Artsakh isimli -sözde- devletin güçlerini 'Pes!' ettirdi ve silâhlarýný býrakýp ateþkes talebinde bulundular.
Ama bunun o kadar kolay bir baskýn olduðu sanýlmamalý...
Çünkü o bir günlük baskýn sýrasýnda Azerbaycan'ýn asker kaybý da, 190'ý geçmiþti. Ermeni kayýplarýnýn ise, çok daha büyük olduðu, teslim olmalarýndan da anlaþýlabilir.
Ermenistan tarafýndan dün yapýlan resmî açýklamaya göre, son yenilgiden sonra, -Azerbaycan'ýn, sivil Ermenilerin, Azerbaycan vatandaþý olarak can güvenliklerini saðlandýðýna dair beyanlarýna raðmen- Karabað'dan Ermenistan'a geçen sivil Ermenilerin 70 bine yaklaþtýðý bildirilmiþ bulunuyor...
*
Ve son aylarda, 'Rusya'yý suçlayarak, Amerika ve Fransa tarafýna yatan Paþinyan Ermenistaný' karþýsýnda hýþýmlanan Rusya ise, bu konuda Amerika'dan sonra Fransa ile de karþý karþýya gelmiþ bulunuyor. Nitekim, Fransa Cumhurbaþkaný Macron, 'Ermenistan'ýn toprak bütünlüðünün tehlikeye düþtüðü'nden söz ederken, Rusya ise, 'Azerbaycan topraðýný iþgal etmenin Ermenistan'ýn toprak bütünlüðüyle ilgisinin olmadýðýný' ifadesiyle Macron'u suçladý. Rusya, bilindiði üzere Amerika'yý da, 'Kafkasya'yý da NATO þemsiyesi altýna almaya çalýþmak'la suçluyor.
Bu arada, 'Zengezur Koridoru'nun açýlmasý halinde, 'Ermenistan'la olan sýnýr kapýsýnýn tamamen kapanacaðý'ný ve herhalde, 'Ermenistan'ýn dünyaya açýlan tek kapýsý' olmanýn diplomatik açýdan kendisine saðladýðý faydalarý yitireceðini düþünen Ýran'dan, 'Nahçývan'dan Azerbaycan Cumhuriyeti'ne karayoluyla baðlanmasýnýn Ýran üzerinden geçirilmesi' yönünde iþaretler geldiðinin Dýþiþleri Bakaný Hakan Fidan tarafýndan dile getirilmesi ilginç bir durum...
*
Evet, Kafkasya sadece bölge ülkelerinin deðil, dünya siyasetinin kilit noktalarýndan birisi...
*
