1950 seçimleri öncesinde adaylarýn gönlünde epey arslan yatýyordu. Hem iktidar partisi olan CHP’de ve hem de iktidara yakýn görünen DP’de… Ama biz bu sefer gözlerimizi bu partiler içindeki geliþmelere çevirelim, bir an için…
DP’de adaylýk krizleri
DP Ýstanbul il yönetiminde meydana gelen anlaþmazlýk sonucunda, il baþkaný Esat Çaða ile bazý yönetim kurulu üyeleri istifa etmiþlerdi. Esat Çaða’nýn bir iþçi partisi kuracaðýna iliþkin söylentiler basýnda yayýnlanmýþtý bile. Þeref Laçin Akgün de, DP Balýkesir Gönen ilçe yönetiminden, üstelik partisinden de istifa ederek ayrýlmak zorunda kalmýþtý. Akgün, çok kýsa bir süre sonra da, ama seçimlerden önce, daha 1 Mayýs’ta, DP’nin Balýkesir milletvekili adaylarýna iliþkin olarak (“Balýkesir’de Demokrat Parti’nin Ýçyüzü” adýný taþýyan anýlarýnda) þunlarý yazacaktýr:
“Her saniye iktidarý tenkit vazifesi ile mükellef [eleþtiri görevi ile yükümlü] olanlar, velev teþkilâtlarý içinde de olsa, en ufak bir tenkide (…) tahammül gösterememektedirler. Þu hâlde, tenkit ettiðimiz tek-parti zihniyetinin günahý neydi? O partinin kötü duruma düþmesinin ilk sebebi, bir iç murakabeye müsaade etmemiþ olmasýydý [denetime izin vermemesiydi]. Bugün Demokrat Parti, ayný kötü havayý teneffüs etmekte ve dün beðenmediðimiz atmosferi benimsemektedir. (...) Düne kadar tek-partinin baskýlý (…) havasý içinde yoðrulan kötü bir [Cumhuriyet] Halk Partisi mektebi matrutu [okulundan kovulmuþ] olanlar, bugün hürriyet hareketinin simalarý olmak iddiasýnda bulunamazlar.”
“Yalancýnýn Mumu”
Orhan Arsal da, Celâl Bayar’a hitaben kaleme aldýðý þikâyet broþüründe (“Yalancýnýn Mumu! Orhan Arsal’dan Celâl Bayar’a Açýk Mektup”), DP Genel Ýdare Kurulu’nun mahalli örgütlerden gelen milletvekili adaylarýný tüzük hükümlerine raðmen deðiþtirdiðini ileri sürüyordu. Nâdir Nâdi de, anýlarýnda, Behçet Kemâl Çaðlar’ýn DP listesinde milletvekili adayý olmasýnýn öyküsüne yer veriyor: “1950 seçimlerine hazýrlanýrken listesine sürükleyici adlar yerleþtirmek ihtiyacý duyan DP, ona baþvuracak; Behçet Kemâl Çaðlar da, ancak ‘baðýmsýzlar’ arasýnda gösterilmek þartý ile adaylýðý kabul edebileceðini söyleyecekti. Fakat listeler ilân edildiði sýrada adýnýn düpedüz partililer arasýna kon[ul]duðunu görür görmez, hemen ertesi günü adaylýktan çekilecekti.” Behçet Kemâl Çaðlar’ýn adaylýktan çekilmesi nedeniyle, bu yer açýk kalacak ve DP seçimi kazanmasýna raðmen, bu seçimde CHP adayý, Çaðlar’ýn yerine Meclise girecektir!
Ahmet Hamdi Baþar da, “Yaþadýðýmýz Devrin Ýçyüzü” adlý anýlarýnda DP listesinde yer alabilmesini Refik Koraltan’ýn gayretlerine baðlýyor: “Koraltan, uðraþmýþ, didinmiþ ve nihayet muvaffak olarak beni listelerine sokturmuþ...” Halil Ýmre de, anýlarýnda (“Bir Ömür Bir Kitap”), önce Eskiþehir’de DP’de mahalli aday yoklamasýna katýlýp, listeye giremediðini; fakat daha sonra, Refik Koraltan’ýn önerisi ile merkeze baþvurduðunu ve bu suretle DP Sivas listesinden aday olabildiðini anlatýyor.
CHP’de olup bitenler
Bir zamanlar bakanlýk da yapmýþ olan, fakat daha sonra hakkýndaki bir suçlama nedeniyle Yüce Divan’da yargýlanarak beraat eden Suat Hayri Ürgüplü, eski partisinin kendisini aday göstermemesi üzerine, adaylýðýný baðýmsýz olarak koymuþtu. Sonra DP listesinden aday gösterilecektir. Samet Aðaoðlu, yýllar sonra, Suat Hayri Ürgüplü’nün DP listesinden aday olmasý için “Aþina Yüzler” kitabýnda þunlarý yazacaktýr: “Kendisini yine çaðýran eski vefasýz dostlarýnýn iþaretlerine aldýrmadan Demokrat Parti listesinden baðýmsýz olarak Meclise girdi.” CHP Niðde milletvekili Ferit Ecer, yeniden aday olamayýnca, DP’ye katýldýðýný açýklamýþtý!
Dönemin basýný söylentilerle karýþýk parti deðiþtirme haberleriyle dolup taþýyordu: Hürriyet gazetesine göre, Emin Soysal, önce DP’ye girmek istemiþ, fakat bu partiye alýnmayýnca CHP’ye katýlmýþtý. Ancak bu iddia tekzib edilecektir. Oysa, Vatan gazetesi, Emin Soysal’ýn CHP’ye katýldýðýný haber vermiþti bile. Yine Hürriyet gazetesine göre, Refet Bele ile Sinan Tekelioðlu da CHP’den ayrýlacak ve DP’ye katýlacaklardý. Bele, bu haberi tekzib edecek; Sinanoðlu ise, gerçekten de hemen ertesi gün CHP’den ayrýlacaktýr. CHP milletvekili Ahmet Kemâl Varýnca da partisinden ayrýlacaktýr. CHP milletvekilleri Hamdi Dayý ile A. Kadir Kalay da partilerinden istifa etmiþler ve DP’ye katýlmýþlardý. CHP milletvekili Esat Uras da -ki ayný zamanda CHP yönetimindeydi- bir baþka CHP milletvekili Kemâl Cemâl Önel ile birlikte partisinden ayrýlacaktýr. Küskünlükler, nedense tam da seçim öncesinde ortaya çýkmýþtý!
EMRULLAH NUTKU DP’NÝN PERDE ARKASINI YAZMIÞTI
DP’nin önemli isimlerinden Emrullah Nutku, aday tercihleri sýrasýnda, günlüðüne (“Demokrat Parti Neden Çöktü ve Politikada Yitirdiðim Yýllar 1946-1958”), þunlarý not etmiþti:
“Ýstanbul milletvekili adaylarýnýn tesbiti iþine geçilince ortalýk yine karýþtý. Celâl Bayar, aday listesini kuvvetli ve tanýnmýþ þahsiyetlerle doldurmak, partilileri buna (imâle) eðindirmek istiyor [meylettirmeye çalýþýyor]. Sarolist’ler de emeklerinin karþýlýðý olan kontenjandan vazgeçmiyorlar. Hüsnü Yaman ile [Mükerrrem] Sarol, baþbaþa vermiþler, kendilerinden baþka, adamlarýndan da mümkün olduðu kadar fazlasýný listeye koyma çabasýndalar. Benim bu listeye alýnmayacaðým muhakkak. Ama yoklamaya çok güveniyorum. Parti teþkilâtý, beni hem tanýyor, hem seviyor. Yoklamada alacaðým oylarý nasýl iptal edeceklerini görmek istiyorum. Aday yoklamasý talimatýnda, yoklama neticeleri ilân edilmez diye, anti-demokratik bir hüküm var. Bu da, Genel Ýdare Kurulu’nun bir gizlilik tasarrufu... Buna itiraz ettimse de, dinletemedim. (...)
Sarolistler emindiler
Parti tüzüðüne göre yapýlacak aday yoklamasýyla adaylarýn kesinleþeceði biliniyorsa da, buradaki küçük liderlerin de, kendi aralarýnda, kendi adamlarýný kayýran bir listeleri olduðunu biliyoruz. Bunlar, birbirlerini destekleyerek, bütün tasavvurlarý alt üst edebilirler. Sarolistler, [Esat] Çaða taraftarlarýný yýkmýþlardý. Ama þimdi karþýlarýnda, kendi sanýlarýna göre, Bayeristler vardý. Onlar ise, Menderes’e intisapla övünüyorlar, onu lider tanýyorlar. Karþýlarýnda onlarýn tutumlarýný ve gidiþatýný beðenmeyen, Bayar’ýn eski tanýdýðý ve güvendiði iþadamlarý var. Turgut Bayar (Celâl Bayar’ýn oðlu) da bunlarýn içindeydi. Bayar, onun listeye alýnýp, aday gösterilmesine bile teþebbüs etmedi.
Ben, Bayar’ý, daha partiyi kuracaðý zaman, milletvekilliðinden de istifa ederek, nötr kalmasý jestinden beri, saygýdeðer bulmaktayým. Sarolistler, parti teþkilâtýný adeta boynu bükük bir tevekkül ve itaatle ellerine geçirmiþ olduklarýndan, aday yoklamasýnda da kendi listelerini kazandýracaklarýndan emindiler. Fakat Bayaristlerin çapý kendilerinden üstün olduðundan, kombinezonlarýnýn Bayar’ýn müdahalesiyle bozulacaðýndan korkuyorlar.
Liste mücadelesi
Hem de bu giriþimi vaktinden evvel önleyebilmek için Bayaristleri her fýrsatta Adnan Menderes’e fitliyor, onu tahrik ediyorlar. Oysa Bayar, seçimle tayin olunan bir listeye müdahale edecek karakterde deðil. Zaten bunun için deðil mi ki, kurucu üçgenin entrikalarýyla baþa çýkamaz oldu. Þu sýrada liderler arasýnda dýþarýdan görünen bir dayanýþma varsa da, gerçekte Sarolistlerin gayretkeþliðinden oluþan þüphe ve vehimler yüzünden, liderle arasýnda gizli bir mücadele bulunduðunu biliyoruz.
Bilhassa Menderes ile Köprülü, her anlaþmazlýkta Bayar’a cephe almýþ hissini veriyorlar. Sarol, bu anlaþmazlýk ve çatýþmayý ya da rekabeti körüklemekle, kendi mevkiini saðlamlaþtýrdýðýna seviniyor. Bayar’ýn bütün hareketlerini Menderes’e haber veriyor. (...) Görüþüme göre, Menderes tipinde bir insan, baþýndaki lideri etkisiz hâle getirmek için, iktidar olmayý bekliyor. (…) Yeterli oyu aldýðýmý öðrendiðim hâlde, gizli yapýlan tasnifte kazanamadýðým ya da kazandýrýlmadýðým anlaþýlýyor. (...)
Hamdullah Suphi Tanrýöver, Ali Fuat Cebesoy ve Halil Özyörük... (...) Bunlarýn partimiz listesinde baðýmsýz olarak aday gösterilecekleri anlaþýlýyor. (...) Yeni bir Cumhurbaþkaný aramakta olduðunu bildiðim C[elâl] Bayar’ýn bu teþebbüsü, Rauf Orbay’ýn bana hatýrlattýðý gibi, sakýn bunlar da gemi arslaný olarak düþünülmüþ olmasýn?
Bir hafta önce üniversite rektörü Prof. Sýddýk Sami Onar’a Cumhurbaþkanlýðý teklif edildiði ve onun özür dileyerek hoca kalmak istediðini bildirdiði kulaðýma çalýndý. Ne derece doðru bilmem... Oysa, bir yandan da Köprülü-Menderes ikiliðinin þimdiden kabineyi hayalen kurduklarý ve Celâl Beyi Cumhurbaþkaný yapýp kýzaða çekmek istedikleri de kulaðýma çalýnan havadislerdendir. O zaman meydan onlara kalacak... (...) Beni ilk müteþebbis heyetini kurduðum Erzurum’dan aday göstermiþler.”
CHP’NÝN BUGÜNKÜ ADAYLARI ÜZERÝNE
Benim dikkatimi çeken, adaylardan önde gelenlerin soyadlarý oldu. Partide dededen toruna, babadan oðula, eþten (eski) eþe verasetle geçen makamlarýn bolluðu, hafif saltanatý ve aristokrasiyi andýrýyor doðrusu... Bu türden tercihler, partide örgütsel çalýþmanýn deðerini düþürür. Parti tabanýndan yükselmenin önünü kestiðinden, bir süre sonra parti örgütlerinde çalýþmaya gönüllü bulmayý da zorlaþtýrýr. Ýþlerin yukarýdan hallediliyor olduðuna iliþkin izlenim verilmesi bu bakýmdan yanlýþtýr. Ama bence asýl yanlýþ, partide hanedan aileler olduðuna iliþkin görünümdür. Seçim sýrasýnda bu durum muhtemelen karþý partiler tarafýndan kullanýlacaktýr.
