Evet baþlýðý yanlýþ okumadýnýz. Laboratuvarda beyin benzeri doku üretildi. Adý da ‘serebralorganoid’ ya da ‘brainsferoid’. Birkaç yýldýr bu konu üzerinde çalýþmalar yapýlýyordu. Stanford Üniversitesi’nden Dr. Paþca kök hücreleri nöronlara dönüþtürerek beynin küçük bir modelini oluþturdu. Aslýnda tam olarak beyin özelliklerini taþýmýyor ama üzerinde bazý çalýþmalarýn yapýlabilmesi açýsýndan oldukça uygun bir model. Bir defa bu model yaklaþýk 4 milimetre ve küçük bir kavanozda onu besleyecek serumlar içerisinde duruyor. Yuvarlak bir yapý ve içerisinde ayný beyinde olduðu gibi nöronlar var. Bu nöronlar birbirleri ile elektriksel olarak iletiþim halindeler. Zamanla bu model içindeki nöronlar ayný beyinde olduðu gibi farklý loblar ve katmanlara ayrýlýyorlar. Hatta retinanýn primitif hali olan optik cup bile oluþabiliyor. Tabi ki bu yapýlanma normal beyinde olduðu gibi kompleks deðil. Mesela bizim beynimizin yaptýðý gibi düþünce ve duygu üretemiyor. Ayrýca bir fare beyninden bile daha küçük. Bunun nedenini ise þu þekilde açýklýyorlar; normal beynin beslenmesi için çok geniþ bir damar aðý var. Beynimiz vücudumuzun en fazla kanlanmaya ihtiyacý olan alanýdýr. Çünkü oksijen tüketimimizin en büyük kýsmý beynimizde gerçekleþir. Bu küçük beyin modeli ise þu an için ancak besleyici bir serumun içerisinde canlý tutulabiliyor. Ama bunun çok büyük bir önemi var. Alzheimer ve Parkinson hastalýðý gibi çaresi henüz bulunamamýþ hastalýklarýn tedavi çalýþmalarýnda kullanýlabilir.
Her gün beynimize yüzlerce veri giriþi olmakta. Bunlarýn bir kýsmý kendi isteðimizle gerçekleþirken, bir kýsmý istem dýþý. Bizlerin daha çok önemsediði veriler, bilinçli öðrenme ile elde ettiðimiz bilgiler. Örneðin ders çalýþýrken öðrendiðimiz bilgilerin hepsini hafýzamýzda tutmak isteriz. Ya da çok sevdiðimiz bir arkadaþýmýzýn doðum gününü unutmamak bizim için önemlidir. Neden bazý bilgileri hatýrlarken, bazýlarýný unuturuz, ya da konuya daha temel bir soru ile yaklaþýrsak neden unuturuz?
Neden unuttuðumuz ile ilgili iki mekanizma üzerinde duruluyor. Bunlardan birincisi “silinme’’ mekanizmasý. Bu mekanizmada zamanýn geçmesi ile birlikte, kaydedilmiþ olan bilgiye/anýya ulaþma güçlüðü oluyor. Bu durumu kuma yazý yazmak gibi düþünebilirsiniz. Her okyanus dalgasýnda yazý daha da bozulur ve sonunda tamamen silinir. Benzetmedeki kum, beyinde hafýzayý temsil eden alanlarý, okyanus dalgasý ise geçen zamaný simgeliyor. Unutmaya ikinci olarak da “karýþma’’nýn sebep olabileceði düþünülüyor. Bilgi/aný oluþturulmadan önceki ve sonraki dönemde kaydedilen benzer bilgi/anýlardan dolayý, kaydedilmiþ olaný bulmakta zorluk yaþanýyor. Bu durumu da bir benzetme ile açýklayacak olursak, bir kaðýtta yazý varken, üzerine tekrar tekrar baþka yazýlarýn yazýlmasý sonucu ilk yazý okunamaz hale gelecektir. Kaydettiðimiz aný öncekilerle karýþýr. Hatta bu durumda “yalancý anýlar’’ bile oluþabilir. Geçtiðimiz haftalarda yalancý anýlarý konu alan bir yazýmýz vardý burada.
Toronto Üniversitesi’nden Talya Sadeh ve arkadaþlarýna göre, bilgi/anýlarýn unutulmasýnda etkin olduðu düþünülen “silinme’’ ve “karýþma’’ birbirinin alternatifi teoriler deðil. Beyinde bilgilerin depolandýklarý alana göre, ikisi de kullanýlabilen mekanizmalar. Ana hafýza depomuz beyinde Hipokampus olarak adlandýrýlan bölgedir. Hipokampus dýþýnda da hafýzamýza yardýmcý olan bölgeler bulunmakta. Hipokampusun katkýsý olmadan kodlanan bilgi/anýlar genellikle “aþina olma’’ þeklinde kayýt edilir. Bu þekilde kayýt edilmiþ olan bilgi/anýlar “silinme’’ mekanizmasý ile unutulurlar. Bir örnek vermek gerekirse, bir kiþiyi gördüðünüzde “Ben bu kiþiyi tanýyorum ama nerden?’’ diye kendinize soruyorsanýz, büyük ihtimalle bu bilgi Hipokampus dýþýna “aþina olma” þeklinde kaydolmuþ bilgidir. Bu kayýt türünde detaylar hatýrlanmaz, kabaca bilgiye aþinalýk vardýr. Bilginin tamamýnýn hatýrlanabilmesi için mutlaka ipucuna ihtiyaç duyulur. Örneðin ismini hatýrlayamadýðýnýz kiþi ile Adana’da tanýþtýðýnýzla ilgili bir ipucu verildiðinde, ismi tam olarak hatýrlayabilirsiniz. Hipokampusa kaydolan bilgiler ise hatýrlandýklarýnda genellikle detaylar korunmuþ olur. Bu tür bilgiler “karýþma’’ mekanizmasý ile unutulurlar. Yani üstüste kayýt edilmiþ olan benzer bilgiler içerisinden doðru olaný bulmak zor olduðundan unutulur.
Yukarýda bahsedilen mekanizmalar kaydý tamamlanmýþ bilgileri unutmamýzla ilgili. Bazen bilginin kayýt aþamalarý tamamlanamaz. Örneðin birazdan gireceðiniz sýnav için kapý önünde yeni bilgiler okuyorsanýz, edindiðiniz bilgiler sýnavdan kýsa süre sonra unutulmaya mahkumdur. Çünkü kayýt tamamlanýp uzun süreli hafýzaya geçememiþtir. Ya da sizin için gerekli olan bir telefon numarasýný o anda sorup aramayý gerçekleþtirdiðinizde, bu bilgi ancak birkaç saniye belleðinizde tutulup, sonra silinecektir.
