Hafta içinde gazetelerde meyanýn 2012 yýlýnýn bitkisi seçildiðine dair bir haber yer alýyordu. Aslýnda haber eski, Nisan ayýnda Almanya Berlin’deki Max Planck Enstitüsü moleküler genetik laboratuarlarýnda meyan kökünden tip-2 þeker hastalýðýnda etkili olabilecek bir maddenin izole edilmesi nedeniyle böyle bir deðerlendirme yapýlmýþ. Bence meyanýn deðerini bir yýlla sýnýrlamak yanlýþ. Neden mi? Uzakdoðu tababetinde meyan kökü Japonca ‘kanzou’ ya da Çince ‘gan cao’ adýyla beþ bin yýldýr bitkisel ilaçlar arasýnda en deðerli konumda yer alýyor, her formül içerisine emilimi ve etkinliðini düzenlemek amacýyla ilave ediliyor. Eski Avrupa bitkisel ilaç belgelerinde de meyan kökünün bitkisel ilaç karýþýmlarýnýn içerisine ayný amaçlarla edildiði bilgisi yer alýyor ve bu nedenle ‘orkestra þefi’ olarak adlandýrýlýyor.
Meyan kökü (Latince bilimsel adý glycyrrhiza glabra) içerisinde baþlýca etkili madde glisirizin adý verilen bir saponin ve þekerden 50-60 defa daha tatlý. Bu madde meyanýn birçok etkisinde temel rol oynuyor. Dolayýsýyla meyan kökü kalitesinin deðerlendirilmesinde önemli. Peki dünyadaki en kaliteli meyan nerede yetiþiyor: TÜRKÝYE’de... Tüm dünyada taçlandýrýlan meyanýn ülkemizdeki deðeri nedir diye sorarsanýz: SIFIR. Tarlalarda ‘istenmeden biten ot’ statüsünde... Kökler para ettiði için tarlasýný süren köylü ya da toplayýcýlar tüccara satar. Birkaç defa meyan kökünden meyan balý elde etmek için tesis kurulmuþ ama pazarlamayý beceremedikleri için ya da doðal kaynak yetersizliðinden kapanmýþ (bitkinin kültürünü yapmak yerine fabrika kapatýlmýþ). Þimdilerde meyan balý üreten bir tesis var. Meyan bitkisinin yayýlan þehir alanlar, köyden þehre göç, sulak tarým alanlarýnda artýþ ve kuvvetli yabani ot ilaçlarýnýn kullanýmý gibi etkenler ile yaygýnlýðý son derece azalmýþ. Doðadan bilinçsizce toplanan kökler tüccara veya ihracatçýlara satýlýyor. Kimse çýkýp da yetiþtirmeye çalýþmýyor. Yurtdýþýna gönderilen meyan ise meyan kökleri iþlenerek ya tütün ve gýda endüstrisinde ya da içerisindeki maddeler ayrýþtýrýlarak binlerce katý fiyat ile satýlýyor.
Ýlginç, daha doðrusu komik olan ülkemizde meyanýn bir-iki boðaz pastili haricinde hiçbir preparatý bulunmuyor. Eskiden satýlan meyan balý çubuklarýný bulmak da zor artýk. Meyan balý sývý halde iç piyasa için sýnýrlý miktarda üretiliyor. Adana (aþlama)-Þanlýurfa (biyan balý) arasýndaki bölgede yazýn serinletici ve kuvvet verici bir içecek olarak popüler.
ÝLAÇLA ZEHÝR ARASINDAKÝ FARK
Ara sýra bazý kiþilerin meyanýn zararlý olduðu konusunda bazý beyanlarýna rastlýyorum. Bu yanlýþ deðerlendirme kanýmca kiþilerin yeterli bilgiye sahip olmamasýndan kaynaklanýyor. 40 yýl kadar önce glisirizinin bir türevi (karbenoksolon) mide mukozasýný onarýcý etkisi nedeniyle ülser hastalarýnda tedavi amacýyla ilaç halinde piyasaya sürülmüþtü. Ancak ülseri tedavi etmek için uygulanan miktarlarda özellikle yüksek tansiyon hastalarýnda daha belirgin olarak vücutta ödem yaptýðý gözlendi (bilgi notu: karaciðerde bir enzimi baskýlamasý nedeniyle böbreküstü bezlerinden salgýlanan ACTH hormonu yeterince yýkýlamadýðýndan vücutta birikiyor ve su tutulmasýna yol açýyor). Bunun üzerine ilaç piyasadan çekildi. Ancak bu uygulamanýn meyan köküne mal edilmesini haksýzlýk olarak deðerlendiriyorum. Ünlü ilaç bilimcisi Paraselsus’un da belirttiði gibi ilaç ve zehir arasýndaki fark miktarýdýr. Dolayýsýyla ilacýn uygulandýðý miktarda gözlenen yan etkilerin meyanýn ufak miktarlarda kullanýlmasýyla gözlenmesi beklenemez. Öyle olsaydý aþlama, biyan balý içen bölge halklarýnýn davul gibi þiþmesi gerekirdi! Ya da Uzakdoðu halklarýnda ayný þekilde etkiler gözlenirdi.
PAZARLAMA STRATEJÝSÝ
Meyanýn temel etkili bileþenleri glisirizin (saponin yapýsýnda) ve likuritinin (flavon yapýsýnda) balgam söktürücü ve kuvvetli yangý giderici özelliði nedeniyle soðuk algýnlýðý ve öksürük tedavisinde etkisi ön plana çýkmaktadýr. Ayrýca deney hayvanlarýnda çeþitli ajanlarla oluþturulan karaciðer hasarýný önlediði gösterilmiþtir. Virüsler üzerinde etkisi nedeniye aft tedavisinde yararlanýlmaktadýr. Meyanýn yýlýn bitkisi olarak gösterilmesini saðlayan yukarýda bahsettiðim çalýþmada ise meyan içerisinde bulunan amorfrutinlerin tip-2 þeker hastalarýnda gösterdiði etki. Araþtýrýcýlar bu maddenin hücrelerin yað ve þeker metabolizmasýný düzenleyen bir reseptöre (PPAR-gama) doðrudan baðlanarak kanda yað ve þeker oranýný düþürdüðünü tespit etmiþler. Aslýnda bu reseptör etkili zayýflama ilaçlarý ya da metabolik sendromu önleyecek ilaçlar geliþtirmek amacýyla günümüz araþtýrýcýlarýnýn dikkatini çekmektedir. Ancak bu çalýþmayý okuduðumda bir pazarlama stratejisi sezinledim. Neden mi? Çalýþmada amorfrutinlerin köklerde çok düþük miktarda bulunduðu, dolayýsýyla meyan kökü çayý içerek ya da meyan balý yenerek kan þekerini düþürücü etkisinin saðlanamayacaðý; mutlaka ilaç halinde yüksek deriþimde alýnmasý gerektiði belirtiliyor. Bu nedenle meyan kökü bir pazarlama taktiði olarak yýlýn bitkisi olarak lanse edilse de bence hala binlerce yýlýn bitkisidir.
