ABD’de hükümet bütçe kriziyle iki hafta kepenk kapatýrken, eyaletlerde hiçbir kamusal faaliyetin duraksamamasý, sistemin ademi merkeziyetçi yapýsýndan kaynaklanýyor. Türkiye’de ise 76 milyonun sorunu sürekli 550 milletvekiline aktarýlmakta. Ve biz “yeni” bir anayasa yaparken, aslýnda eskisini devam ettiriyoruz. Böyle olmayabilirdi...
Gladyatör filmindeki Commodus ve Maximus karakterlerinin, Ridley Scott’un bize yansýttýðý gibi olup olmadýklarýný öðrenmek için, Roma’ya gitmemize veya Washington’da Library of Congress’e gidip saatlerce kitap karýþtýrmamýza gerek yok. “Molla Google” her daim hazýr ve nazýr. Bizim gibi milyonlarca insan ayný anda daha farklý þeyleri merak edip internete giriyor ve bir kaç saniye içinde istediði cevaplara ulaþabiliyor. Bu nasýl oluyor? “Merkez” dýþýnda adeta sistem tanýmayan biz Türkiyeliler için oldukça zor bir tahayyül. Zira hiçbir merkezi yapý, milyonlarca anlýk bilgi talebine hemen cevap verebilecek durumda deðil. Merkeze yerleþtirebileceðimiz bir kimse ne o kadar bilgili, ne de hýzlý.
Ýnternetteki að uygulamalarýnda merkezi sistem tercihlerine rastlanýlsa da, esas yapý merkezi olmayan bir paradigmaya dayanýr.
Merkezî sistemler, daha çok kapalý, gizlilik ihtiyacý duyan veya genele hitap kaygýsý olmayan firmalarýn tercihi. Zira kontrol avantajý saðlýyor. Arama motorlarý gibi genelin talepleriyle ancak var olabilen yapýlar için pek tercih edilebilir nitelikte deðil. Zira merkezî sunucuda veya ona ulaþým yollarýndaki bir problem, bütün sisteme sirayet edebiliyor ve istemciler hata düzelinceye kadar hizmetlerden mahrum kalabiliyor. Ayrýca tek veya az sayýda sunucunun bütün sisteme hizmet vermesi bu sunucularýn yüksek kapasiteye sahip olmasýný gerektiriyor. Dýþarýdan gelecek saldýrýlarýn baþarý þansý daha yüksek, çünkü merkez ele geçirilince, iþ bitiyor.
Merkezi olmayan sistemlerin en büyük avantajý sunucu veya aðdaki problemlere karþý daha dayanýklý olmasý ve sistemin tamamýnýn olmasa da büyük çoðunluðunun hala hizmet vermeye devam edebilmesidir. Çünkü bütün sisteme daðýlmýþ durumda olan sunucularýn hepsinin veya çoðunun birden problem yaþamasý pek muhtemel deðildir. Merkezi olmayan sistemlerin tek dezavantajý, að kaynaklarýnýn tek bir noktada toplanmadýðýnda hepsine ulaþmanýn biraz zaman almasýdýr.
Aramalarýn borsaya etkisi
Bu yüzden günümüzün en büyük að þirketlerinden Google, merkezi olmayan sistemi tercih etmektedir. Herhangi bir anahtar kelimeyi Google’da aradýðýmýzda, temel sunucu bu isteðimizi, yükü az olan herhangi bir Google sunucu grubuna cevaplanmak üzere gönderir ve böylece sonuçlara genelde daha hýzlý ulaþýrýz. Bu sistem, merkezi olmayan mimarîsi dolayýsýyla, internetin kýsmen hizmet verememesi durumunda bile, kalan sunucularý yardýmýyla hizmet sunmaya devam edebiliyor.
Google þirket yönetiminin merkezinde yaþanan sorunlar, internetin esas muhatabý olan kiþisel kullanýcýlar bakýmýndan olumsuz bir sonuç doðurmamakta. Bizler internette arama yaparken, þirket merkezinin politikalarý nedeniyle borsada deðer kaybedip kazanmasýndan pek etkilenmeyiz.
Bunlarý düþünürken, ABD’deki iki haftalýk “kepenk kapatma” hadisesinin, koparýlan gürültülere raðmen, doðrudan merkezi hükümete baðlý ve onunla iliþkili olanlar dýþýnda, bu ülkede yaþayanlarýn hayatýný çok etkilememiþ olmasý dikkatimi çekti.
Yerel yönetimin avantajý
Merkez hükümetin eyaletler üzerinde, anayasada sayýlý sýnýrlý hususlar dýþýnda, bir yetkisi yok. Obama’nýn bir eyaletteki yerel meselelere, býrakýn karýþmasýný, fikir beyan etmesi dahi pek mümkün deðil. Merkezi hükümet bütçe krizi yüzünden iki hafta boyunca kepenk kapatýrken, eyaletlerde siyasi, idari, kültürel, sanatsal, eðitsel vs. neredeyse hiçbir kamusal faaliyetin duraksamamasý, ABD sisteminin ademi merkeziyetçi yapýsýndan kaynaklanýyor.
Sokaklarýndaki park veya kaldýrým gibi yöre veya mahalle sakinlerinin hayatýný etkileyen konularda karar alýnýrken “public hearing” adý verilen, onlarýn görüþlerinin dinlenmesini saðlayan toplantýlar yapýlabiliyor. Vali, savcý ve sair eyalet yüksek bürokrasisi eyalet sakinleri tarafýndan seçiliyor. Mahalleden baþlayarak baþkan ve kongre seçimine kadar, pek çok katýlým imkanýnýn saðlandýðý bu ülkede, her sorunun çözüm yeri elbette baþkent olmuyor. Bilim politikasý, ekonomik yatýrýmlar, eðitim vs konularýnda merkezi hükümetten çok yerel yönetimler söz sahibi. Yerel yönetimler ise ahalinin denetiminde. Ülke genelini ve dýþ siyaseti ilgilendirmediði sürece kimsenin Washington’a gitme zorunluluðu yok. Olmadýðý için Washington’da hükümet kepenkleri kapatsa dahi, hayat devam edebiliyor. Ve tabi kimsenin gidip Washington’u ele geçirme ihtiyacý olmuyor.
Siyasete alan kalmýyor
Evet dünyanýn en güçlü devletinde, sistem yatay ve düþey eksende ademi merkeziyetçi bir þekilde örgütlendiðinden, kendi içine doðru, en zayýf devletten daha zayýf. Yani Türkiye, Ýran, Mýsýr, Arabistan ve benzeri ülkelerde devletin yerele ve yurttaþlara karþý sahip olduðu kudreti Washington ancak rüyasýnda görebilir. Buna karþýn ABD’de vatandaþýn ve yerelin devlete karþý sahip olduðu özgürlükleri de, ayný ülke vatandaþlarý ancak rüyasýnda görebiliyor.
Hadi özgürlük bahsini geçelim. Tüm sorunlarýný ancak merkeze gelmek veya merkeze aktarmak suretiyle çözebilen Türkiye’ye bakalým. 76 milyonun sorunu sürekli olarak 550 milletvekiline ve hükümete aktarýlmakta. Siyasetçi dinlemese, demokratik katýlýmýn biricik imkaný da iþlemez hale geliyor. Dinlese, siyaset yapabilme imkaný kalmýyor. Günübirlik siyasetin ötesinde, býrakalým entelektüel beslenmeyi, ülkenin genel siyaseti ve uluslararasý siyaset konularýnda politika üretmek zorlaþýyor.
Siyaseti belirleme ve icra etme iþi bütünüyle iþin uzmanlarýna, yani demokratik meþruiyet zincirine tabi olmayan bürokrasiye kalýyor. Bürokrasi devre dýþý býrakýldýðýnda ise irrasyonel politikalarýn ülkeyi maceralara sürüklemesi kaçýnýlmazlaþýyor. Demokratik iþleyiþ imkansýzlaþýyor.
Ülkede siyasal iþleyiþ, merkezin daha fazla kontrolüyle mümkün oluyor, kontrol gerginlikten besleniyor, gerginlik irrasyonel siyasetlere kapý açýyor.
21. Yüzyýlý biçimlendiren biliþim sistemlerinin 230 yýlý aþkýn süredir ademi merkeziyetçi olan ABD’de ortaya çýkmasý sadece bir tesadüf deðil.
Ve biz 2013’te “yeni” bir anayasa yaparken, aslýnda eskisini devam ettiriyoruz. Ýki yüzyýldýr ilk defa yakaladýðýmýz bir deðiþim fýrsatýný hoyratça harcýyoruz.
Böyle olmayabilirdi.
