Ýran ve dünya güçleri arasýndaki iki gün süren ve geçtiðimiz perþembe Baðdat’ta sona eren nükleer müzakerelerde, beklendiði gibi bir dönüm noktasý gerçekleþmedi. Fakat bir arýzadan kaçýnmak için, büyük bir diplomatik gayret ve planlanmamýþ ikinci bir müzakere günü gerekti. Her iki tarafýn da yeniþememeyi çözümlendirmek üzere sunduklarý öneriler arasýndaki keskin farklýlýklara raðmen, Ýran ve P5+1 (ABD, Ýngiltere, Fransa, Almanya, Rusya ve Çin), 18 ve 19 Haziran’da, bu sefer Moskova’da bir müzakere turu daha yapmaya karar verdiler. Ýçerikten çok uzak olmaya devam etseler de iki tarafýn da diplomasi dýþýndaki alternatiflere hevesi yok.
Ýranlý yetkililer, Batýlý güçler tarafýndan sunulan teklifleri adaletsiz bularak, yeni bir müzakere kararý almadan önce iki gün beklediler. Çarþamba günü Ýranlý bir yetkili AFP’ye “Anlaþmanýn maddeleri henüz yeni bir tur için yeterli deðil” dedi. Müzakere öncesi yüksek tempolu yayýnlarý ile, Tahran’ýn halký bir anlaþmaya hazýrladýðý izlenimini veren Ýran devlet medyasý, Batýlý güçlerin Baðdat’ta yaptýklarý tekliflere aðýr eleþtiriler getirerek bunlarý “tarihi geçmiþ” ve “dengesiz” olarak nitelendirdi. Uzlaþmayý engelleyen en önemli konu yaptýrýmlardý.
P5+1 Ýran’dan, nispeten kolayca silah üretim seviyesine getirilebilen % 20 yüksek seviye uranyum zenginleþtirmesini durdurmasýný talep etti ve mevcut stoðun, bir týp araþtýrma reaktöründe kullanýlmak üzere yakýt çubuðuna dönüþtürülmesi için ülkeden çýkarýlmasýný teklif etti. Ayrýca Ýran’ýn, Kum yakýnlarýndaki Fordo’da bir daðda, Ýsrail hava kuvvetlerinin ulaþamayabileceði derinlikteki zenginleþtirme tesisini, UAEA gözetimi altýnda olsa da, kapatmasýný talep etti. Buna karþýlýk Ýran’a; yakýt çubuðu, nükleer güvenlik konusunda yardým, eskimekte olan sivil uçak filolarý için yeni parçalara eriþim ve yeni BM yaptýrýmýnýn uygulanmamasý önerildi.
***
Þaþýrtýcý olmayan biçimde, Ýranlýlar tekliften etkilenmediler ve Batýlýlarýn teklifini Ýstanbul’da kararlaþtýrýlan karþýlýklýlýk prensiplerine uymamakla itham ettiler. Ýranlý yetkililer; Batý daha sert yaptýrýmlarý, özellikle Temmuz’da yürürlüðe girecek petrol ve bankacýlýk ambargolarýný hafiflettiði takdirde, %20 zenginleþtirmeden ödün verebileceklerini söylüyorlar. Ýran, araþtýrma reaktörleri için zaten yakýt ürettiðini; varolan BM yaptýrýmlarýnýn önemsiz olduðunu, Çin ve Rusya’nýn daha ciddi yaptýrýmlarý sürekli engellediklerini, dolayýsýyla yaptýrýmlarla ilgili teklifin de anlamsýz olduðunu belirtiyor. Ýranlýlar, Batý’nýn hayati olarak deðerlendirdiði adýmlarý atmak karþýlýðýnda, önemli saydýklarý hiçbir þey önermediðini ifade ediyorlar. Ýran, %20 zenginleþtirmeyi durdurmasýna karþýlýk olarak, yaptýrýmlarýn hafifletilmesini veya durdurulmasýný bekliyor. Batýlý güçler ise bu etapta asýl kozlarýndan vazgeçmemek konusunda ýsrarcý.
ABD’li yetkililer, daha sert yaptýrýmlarýn, ancak Ýran BM Güvenlik Konseyi kararlarýyla uyumlu hale gelirse hafifletilebileceði konusunda ýsrarlýlar. Bu uranyum zenginleþtirmesini tamamen durdurmak demek ve Tahran için kabul edilemez. Ýran, Nükleer Silahlarýn Yaygýnlaþmasýný Engelleme Anlaþmasý’ný imzaladýðý için, %3.5 zenginleþtirme hakkýna sahip olduðu konusunda ýsrarcý ve altý yýldýr artan baskýya raðmen bu tutumu cüretkarca sürdürebildiðini göz önüne alýrsak, þimdi geri adým atmasý mümkün görünmüyor.
Dahasý Ýranlý liderler, Batýlý güçlerin þu anda diplomatik sürece Ýran’dan daha fazla ihtiyaç duyduklarýndan þüpheleniyorlar. Ýranlý bir yetkili, AFP’ye þöyle dedi: “Batýlý taraflar, bedeli ne olursa olsun müzakerelere devam etmek istiyorlar. Bizim tutumumuz böyle deðil.” Ýran’ýn ekonomisi zarar görüyor olsa da Tahran, Avrupa ve ABD’nin karþý karþýya olduklarý ekonomik zorluklarýn boyutunun, Ýran’la bir yüzleþme konusundaki heveslerini azalttýðýný tahmin ediyor olabilir. Bu hafta, müzakereler sýrasýnda petrol fiyatlarý müzakerenin gidiþatýna paralel olarak önce düþtü, sonra da yükseldi. Ayrýca Rusya ve Çin, Ýran’dan gelecek güven veren, somut adýmlara karþýlýk yaptýrýmlarý hafifletmeye meyilli olacak. Rus dýþiþleri bakaný Sergei Lavrov bu hafta, “Ýran küresel topluma doðru bir adým atarken, dünya toplumu Ýran’a karþý daha hafif yaptýrýmlar konusunda adým atmalý” þeklinde konuþtu. Bir sonraki müzakerelerin son dakikada Moskova’da yapýlmasýna karar verilmesi, Ruslar’ýn bir anlaþmada arabulucu olma konusundaki potansiyel merkezi rolünü vurguluyor.
Bu müzakereler, Ýran’ýn petrol ithalatýna Avrupa ambargosunun yürürlüðe gireceði 1 Temmuz’dan sadece iki hafta önce yapýlacak. Tahran’ýn son görüþmelerde verdiði mesaj, ekonomisi üzerindeki mutlak güce bir etkisi olmadýðý sürece, %20 zenginleþtirme konusunda iþbirliði yapma teklifini geri çekeceði izlenimi veriyor. Bu, bazý Batý güçlerinin test etmek isteyebileceði bir öneri, ama Ýran’ýn tekliflere cevabý “Evet ama...” olduðu takdirde, P5+1’in tek vücut kalýp kalmayacaðýný göreceðiz.
* Bu yazý STAR Gazetesi için kaleme alýnmýþtýr.
