Devlet-i Ali Osman'ýn dünya savaþý sonrasýnda dünya sahnesinden çekilmesinin baþ sorumlularýndan Baþkomutan Vekili Enver Paþa, Beylerbeyi Sarayý'nda kalan devrik Sultan Abdülhamid'i savaþ yýllarýnda birkaç kez ziyaret eder.
Bu ziyaretlerin birinde, savaþýn zora girdiði günlerde Abdülhamid Han'a danýþmaya kalkar ve þu yanýtý alýr: Gemiyi kaptan yürütür. Fýrtýna ya da tehlikenin nereden geleceðine de gene o karar verir. Dýþarýdakiler bunu nasýl anlayabilir? Yani benim þu anda yürütecek bir fikrim olamaz. Yalnýz denizlere hakim olan devletlere karþý Almanya ve Avusturya-Macaristan'ýn ne yapabileceðini düþünmek gerekir."
Enver Paþa çýktýktan sonra þunlarý söyler:"Ben bir dünya savaþýnýn çýkacaðýndan emindim. Ancak bizim bu iþe girmemiz büyük bir cehalet ve tedbirsizliktir. Selametimiz tarafsýz kalmaktý. Bugünden sonra artýk hiçbir þey yapamazsýnýz; oturup sonunu beklemekten baþka!"
Kýzý Ayþe Osmanoðlu'nun anlattýklarýnýn yaný sýra anýlarýnda da Enver Paþa'dan uzun uzun söz eder:
"Edepli, saygýlý bir askerdi. Ýçeri girerken kýlýcýný çýkarmýþ, bir hükümdarýn karþýsýna çýkar gibi davranmýþtý... Beni büyük bir saygýyla dinleyen akrabam olan bu genci nedense Hüseyin Avni Paþa'ya benzettim. (Abdülaziz'i hal edenlerden, Harbiye Nazýrý). Hiçbir benzerlik yoktu aralarýnda. Hüseyin Avni çok kaba ve terbiyesiz bir adamdý. Enver Paþaysa nazik, pek kurnazdý. Bu tür kiþiler bir yere baðlandýlar mý sadakatlerine sýnýr yoktur. Almanlarýn onu neden seçtiðini kavradým. Büyük bir güven içinde konuþuyordu. Böyleleri belki iyi asker olabilir, ancak sýradan bir birlik komutanýndan öteye geçemezler! Enver Paþa, iyi bir Harbiye Nazýrýnýn elinde yararlý iþler görebilirdi..
"Savaþýn sonuna geldiðimiz günlerde artýk Allah'a sýðýnmaktan baþka bir çaremiz olmadýðýný görüyordum. Yaradanýma dua ediyor 'Rabbim bana bu ölümden beter günleri gösterme. Canýmý tez elden al!' diyordum. "
Enver Paþa'nýn Ýstanbul'dan ayrýlmadan önce Mersinli Cemal Paþa'ya"Bütün yaptýklarýmýn hesabýný vermeye hazýrým. Biz Turan yapmak istedik, viran olduk. Bizim en büyük hatamýz Sultan Hamid'i anlamamak ve Siyonizme alet olmamýzdýr. Çok acýdýr ama gerçek bu kadar basit.... Sað olsa ve tahtta kalsaydý, Trablusgarp'la ilgili, Ýtalya'ya bazý iktisadi tavizler verirdi ama bizi asla Balkan Savaþýna sokmazdý. Sonra... Ne yapar eder bizim bu dünya savaþýna girmemize engel olurdu..." sözü de ibretliktir.
