ABD özgürlükler ülkesi olarak bilinir. Doðrudur, ama özgürlüklerin hepsi gayet sýký kurallara baðlýdýr. Ve çoðu yerde özgürlük, -kanun dairesinde- geçerlidir. Örneðin, sigara içme özürlüðü... Sigara içebilirsin, hesapta keyfine kalmýþ, hesapta istediðin kadar içersin, ama içme kararýna, yaþýna, nerede ve ne zaman içeceðine devlet karýþýr. Ve devlet-kamu, bireye o sigarayý yaktýrmamak için elinden geleni yapýyor.
ABD’de sigara keyif verici bir ürün olarak deðil, kiþinin kendine ve çevresine zarar verdiði bir araç olarak görülür. Yýllar boyu sigara þirketleri ile birey- tüketici karþý karþýya idi. Þirketler istedikleri gibi piyasayý-bireyi kurguluyordu. Kitlesel saðlýk sorunlarý, hastalýklar yayýlýnca, tazminat davalarý sorumlu aramaya baþlayýnca, kamu olaya taraf oldu. Ve kamu, sigara þirketleriyle birey arasýna girmeye baþladý...
Kamu sigara kullanýmýný bir ihtiyaç deðil, zayýflýk olarak görüyor. Ve kamuda þu mantýk var: Ýçip kendini zehirliyorsun, sonra astým, verem, kanser olup saðlýk sistemini, sigorta sistemini bozuyorsun... Ayrýca içerken dumanla çevreyi zehirliyorsun... Mantýk bu olunca kamu, genelde yerel yönetimler, belediyeler, sigara kullanýmýný kýsýtlýyor. ABD’de sigara karþýtý hava galiba 1980’lerde Marlboro’nun cool kovboy reklamlarýnda oynayan aktörlerin akciðer kanserinden ölmesiyle baþladý. Reklamlarda görünen en az üç aktörün kanser olmasý tesadüf sayýlmadý.
New York belediyesi 11 yýl önce -kapalý yerlerde sigara yasaðý- getirdi. Baþlangýçta gelgeç fantazi gibi baþlayan bu yasak þimdi neredeyse anayasa maddesi oldu. Aksi hayal bile edilmiyor ve kimse yasaðý çiðnemeyi aklýna bile getirmiyor. Yasak hesapta polis marifetiyle yaptýrýma baðlanmýþ. Yani yasak yerde içtiðini gören polis isterse uyarýr, isterse ceza yazar. Ancak ondan öte, herkes herkesin polisi. Sigara dumanýndan rahatsýz olanýn gösterdiði tepki, yaptýðý yaygara, polis cezasýndan beter.
New York kent yönetimi sigarayla mücadeleyi sürekli týrmandýrýyor. Yasak önce -kapalý yerlerde- baþladý. Binalar komple sigaraya yasaklandý. Özel oda bile konmadý. Sonra parklarý, plajlarý, kaldýrýmlarý, kamuya ait açýk alanlarý kapsadý... New York’ta binalarýn kapý önlerinde bile 10-15 metrelik -sigara içilmez- alanlar var. Bina yönetimi kýta sahanlýðý ilan eder gibi mücavir alanda da sigarayý yasaklýyor...
Sigara içilmez alanlar o kadar geniþ ki -New York’ta nerede sigara içilir- diye sormak lazým... Cevabý: Eðer evsahibi isen evinde ve varsa müstakil bahçende, þayet varsa özel otomobilinde. Kiracý isen kira sözleþmesine bakmakta yarar var, muhtemelen sözleþme kiracýnýn evde sigara içemeyeceðini yazýyordur... Bu arada lokanta, bar önünde hâlâ kaldýrýmda içiliyorsa, o da hýrsýzlama ve kimseye çaktýrmadan, uzatmadan hemen içip bitirmek kaydýyla içiliyor. Dumaný da olabildiðince yutacaksýn, çevrede kimsenin üzerine üflemeyecekisn.
Sigarayla savaþ kapsamýnda son olarak New York kentinde bakkaldan sigara satýn almak için yaþ sýnýrý 18’den 21’e yükseltildi. Yaþ sýnýrý zaten var. ABD çapýnda 18. Birkaç yerde 19 ve 21 vardý... New York 21’e çýkan ilk büyük kent oldu... Bakkala gidip -Ver bir paket- deyince bakkalýn görevi sana þöyle alýcý gözle bakýp, yaþýný beðenmezse kimlik sormak... Sormazsa ve küçüðe sigara satarsa, -Nereden aldýn- diye araþtýrýp bulup, satanýn da baþýný yakýyorlar.
Ayrýca yeni kararla New York’ta en ucuz paket sigara 10 dolar 50 sent oldu... Asgari sigara fiyatý koydular, 10.50’den daha ucuza sigara satýlmayacak. Markalý sigaralar ise daha yüksek fiyattan gidecek. Fiyat, caydýrýcý unsur olarak kullanýlýyor.
Bu arada kýsýtlamalar hem normal sigaralarý hem de elektronik sigaralarý kapsýyor. Elektronik sigaralar -Nasýl olsa yanan birþey yok, zararlý deðil- diye yaygýnlaþýyordu. Kent yönetimi bu kapýyý da kapattý. Onlar da yasak.
Yasaklarda artýk hayallerin de sýnýrlarý zorlanýyor. Belediye, bakkal ve bayilerde sigaranýn sergilenmemesini, paketlerin tezgah altýnda tutulmasýný istiyordu. Ortalýkta durursa millet görür, imrenir, sigara alacaðý yoksa da almaya kalkar- diye... Yani sigara almak isteyen kararlý olacak, dükkana sigara almak maksadýyla girecek, rica edecek, bakkal tezgah altýndan çýkartýp verecek... Bu son yasaðý Belediye koyamadý. Sigara þirketleri -Bu yasak da gelirse, davalar açarak engelleme yaparýz- dediler, orta yol olarak bu yasaktan vazgeçildi. Ama bu gidiþle bu yasak da üç vakte kadar gelir... Yani ABD’de sigara içme özgürlüðü var mý? Var... Olmaz mý?
twitter.com/selimatalayny
