Ýran'da yaþananlar bizi fazlasýyla ilgilendiriyor.
1979 devrimi Türkiye'de sayýca azýmsanmayacak bir kitleyi etkilemiþti. Humeyni'nin Tahran'a iniþi dünya sistemini tedirgin etmiþ ve bölge ülkelerinden dikkatle izlenmiþti.
Zaman gösterdi ki Ýran rejimi Müslüman halklar için rol-model olacak bir sistem inþa edemedi. Yapýsal sorunlarýn yaný sýra Irak'la uzun süren savaþ, Lübnan'da olup bitenler Ýran'da makul bir siyasetin hakim olmadýðý algýsýný doðurdu.
Ýran devrimi 43. senesinde sokakta baþlayan eylemlerle sorgulanýyor. Elbette olup bitenleri yalnýzca irþad polisine fatura edemeyiz. Ýran'da yaþanan ekonomik sýkýntýlar bir yana dünya sisteminden uzak tutulan gençlerin birikmiþ talepleri var. 1970'lerin Ýran'ý yok artýk. Þehirleþmiþ nüfus eðitimli hale geldi. Kadýnlar eðitimli ve bilinçli. Bir dýþavurum aracý olarak sinema, edebiyat, resim kendilerini ifade edemeyen kitlelerin dünyaya açýlma alaný oldu.
Ýç dinamikleri rahatsýz eden yýllanmýþ sorunlar var. Sýnýrlý internet, bankacýlýk sisteminden yoksunluk, küresel ticarete katýlamamak gençleri rahatsýz ediyor. Batý sistemi ise böyle büyük bir nüfusun küresel þirketlerin müþterisi olmasýný istiyor. Büyük þirketlerin iþtahýný kabartan bu ülke kapitalizmin markalarýyla donatýlmak isteniyor. Týpký Ýsmet Özel þiirindeki gibi. "Fly pan-am, drink coca cola..."
43 yýllýk deneyimin ardýndan Türkler Ýran'a deðil Ýran halký Türkiye'ye yönelmekte. Hemen her yaþtan Ýranlý'nýn hayranlýk beslediði Türkiye, doðal süreçte Ýran'ýn geleceðini etkileyecek mi? Bu sorunun cevabýný zaman gösterecek. Ýran kendi iç reformunu yaparak halkýný rahatlatacak mý yoksa Batý ittifakýnýn müdahalesiyle kaosa mý sürüklenecek?
Neler oluyor?
Afganistan'dan çekilen ABD'nin ülkeyi Taliban'a teslim etmesi, Ýran-Afganistan sýnýrýndaki gerilimi artýrdý. Pakistan'ýn Afganistan'da artan nüfuzu Tahran'ý rahatsýz etti.
Türkiye-Azerbaycan-Pakistan iliþkilerindeki yüksek diplomasi Ýran'da bir kuþatýlma sendromu yaratmýþ olabilir. Ancak uzun zamandýr Irak'ta, Suriye'de, Yemen'de yürütülen vekalet savaþlarýna baktýðýmýzda Ýran yönetiminin daha sakin tepkiler vermesi beklenirdi.
Karabað zaferine giden süreçte Tahran'ýn Erivan'a destek vermesi hem Azerbaycan'da hem de Türkiye'de þaþýrtýcý bir etki yarattý. Zengezur koridoruna karþý çýkan Tahran yönetimi Türkiye'nin kendisini baypas edeceði ticari güzergahtan fazlasýyla rahatsýz oldu.
Rusya-Ýran-Hindistan lojistik koridoru dikkatlerden kaçmýyor. Özellikle yaptýrýmlarla karþý karþýya olan Rusya için Hindistan bir nefes borusu. Güney-Kuzey ticaret yolu (INSTC) St. Petersburg limanýndan çýkan bir konteynerin 25 gün içinde Ýran'ýn Bandar-Abbas limanýna ve gemiyle Hindistan'a teslimini saðlýyor. Tek evrakla entegre transfer iddiasý taþýyan proje Hindistan-Rusya arasýndaki en hýzlý koridor olma yolunda. Ýran bu projenin finansmanýnda isteksiz olan Bakü'den rahatsýz ve zor durumdaki Rusya'nýn finansmanýna ihtiyacý var.
Hazar havzasýnda Türkiye-Azerbaycan koridorunun ulaþacaðý ticaret payý þimdiden Tahran'ýn uykularýný kaçýrýyor. Hazar çevresindeki Türk devletlerinin Türkiye ile siyasi ve ekonomik adýmlarý Hazar limanlarýndaki Ýran ticaretini endiþeye sevk ediyor. Tahran hükümeti Azerbaycan'a karþý hasmane bir tutum sergiliyor.
Ýran'ýn Rusya-Çin-Hindistan gibi ülkelerle olan iliþkisi ABD'yi doðrudan rahatsýz ettiði gibi Körfez ülkelerini rahatsýz eden sert hamleleri var. Þii yayýlmacýlýðý diye bilinen Ýran'ýn araçsallaþtýrdýðý Þiilik, siyasal nüfuzunu artýrýp "Lübnanlaþtýrmak" istediði ülkelerde sýkça kullandýðý bir yaklaþým. Irak siyasetinde yaþananlar, Yemen'de olup bitenler, Suriye'deki milisler Ýran'a tepkileri artýran süreçler.
Ýran'ýn dýþarda yürüttüðü adýmlar Ýsrail ve Körfez ülkeleri arasýnda iþ birliðini doðurdu. Rusya'ya kamikaze drone sattýðý iddialarý ise Tahran'ý nükleer görüþmeler sürecinde yoracak görünüyor. Analistler Ýsrail'deki son seçimin bir savaþ kabinesi olduðu görüþünde. Körfez-Ýsrail-ABD ittifaký Ýran'a müdahale edebilir mi? Bu soru bölge gündemini meþgul edecek görünüyor.
Ýran'ýn Hazar'da nüfuz kaybetme korkusu ve Hazar'ýn statüsü tartýþmalarý bir yana Azerbaycan'ý tehdit eden tutumu ancak akýldýþý bir cephe açmak olarak yorumlanabilir. Ýran'ýn yeni düþman yaratma arzusu Ýran halkýný sefalete sürükleyecek ve daha büyük bir buhrana yol açacaktýr. Daha da vahimi bölgenin istikrarý için gayret gösteren Türkiye gibi deðerli bir rakibi karþýsýna almýþ olacak.
Not: Bu yazýda yakýndan takip ettiðim ÝRAM Araþtýrma Merkezi'nin yayýnlarýndan istifade ettim. Özverili çalýþmalarý için ÝRAM yönetimine ve çalýþanlarýna teþekkür ediyorum.
