Ünlü Ankara valisi Nevzat Tandoðan’ýn 1946 yýlýndaki trajik intiharý, ardýndan çýkan pek çok söylenti bir yana býrakýlacak olursa, aslýnda rejim deðiþikliðinin Tandoðan’ýn üzerindeki dayanýlmaz aðýrlýðýydý.
Nevzat Tandoðan 1929 yýlýndan itibaren kesintisiz olarak 17 yýl boyunca Ankara valisiydi. Bu, ayný zamanda kentin belediye baþkaný olmak anlamýna da geliyordu. Yeniden kurulan baþkentin bu dönemde tek ve deðiþmez yöneticisi olmak öyle kolay da deðildi. Pek çok deðiþken iliþkiyi bir arada götürmeyi bilmek gerekiyordu. Bu kýrýlgan dengeler içinde idarecilikle siyasetin birbirine karýþtýðý bir ortamda, üstelik Tandoðan gibi iþ yapmasýný bilen bir idarecinin yýldýzýnýn parlamamasý için hiçbir neden yoktu.
Otobüs duraðýnda sýra O’nun uygulamasý
Yeni Avrupai baþkent Ankara’da kýlýk kýyafeti pek de yerinde olmayanlarýn kentin belirli ve fiyakalý caddelerinde, sokaklarýnda dolaþmalarýný yasaklamak tamamen onun fikriydi. Ankara’da rejimin övgü dolu törenleri yine onun tarafýndan düzenlenmekteydi. Atatürk’ün Millî Mücadele’de Ankara’ya geliþ tarihi olan 27 Aralýk’ýn törenselleþtirilmesi, ilk kez kutlanmaya baþlanmasý da yine 1932 yýlýnda olmuþtu; elbette Tandoðan’ýn bu organizasyondaki rolü çok önemliydi. Yine Ankara’nýn simgelerinden sayýlan ünlü Güvenpark’taki anýt da yine onun organizasyonunda hazýrlanmýþtý. Bu o kadar geniþ bir harcamayla yapýlmýþtý ki, anýtýn bütçesi, pek çok belediyenin yýllýk bütçesini aþýyordu. Yine de belirtmek gerekir ki, Ankaralýlarýn otobüs duraklarýnda sýraya girmeleri gibi hala pek çok kentte rastlanmayan kültürel adetler, yine Tandoðan’ýn ýsrarlý çabalarýyla gerçekleþmiþti! Tabiî Ankara’nýn yeþillenmesini unutmamak gerekir. Fakat ünlü Jansen planýyla bir türlü barýþamamýþtý. Bu bakýmdan Ankara’nýn imâr planýnýn Jansen’in düþlediðinden farklý olmasý da, onun fikriydi.
Entrikalarla dolu bir cinayet
Ankara’da iþlenen sýradan bir cinayetin pek öyle sýradan olmadýðýnýn ortaya çýkmasý, belki de fitilin ucunu ateþledi. Ünlü Haþmet Orbay-Reþit Mercan cinayetinin basýndaki sansasyonel haberleri döneme damgasýný vurmuþtu. Önce cinayetin Reþit Mercan tarafýndan iþlendiði, fakat dönemin Genelkurmay Baþkaný Kâzým Orbay’ýn oðlu Haþmet Orbay’ýn da caniye bilmeden tabanca saðladýðý mahkemede anlaþýlmýþsa da, cinayetin siyasî müdahalelerle karartýlmaya çalýþýldýðý yolunda basýnda olsun, kamuoyunda olsun söylentiler üzerine ve daha da önemlisi bir süre sonra Mercan’ýn esas failin kendisi deðil, fakat Orbay olduðu itirafý, davanýn arapsaçýna dönmesine neden olmuþtu. Mercan’a göre, cinayeti üzerine almasý için emniyet ve özellikle de Tandoðan baskýda bulunmuþtu. Hele konu bir soru önergesi þeklinde meclise de gelince, artýk ipin ucu kaçmýþ sayýlýrdý. Mahkeme Tandoðan’ý da tanýk olarak çaðýrmýþtý.
Tandoðan mahkemede ifade verdi
Tandoðan’ýn siyasî konumunda olan bir kiþinin bir cinâyet dâvâsýna adýnýn karýþmýþ olmasý ve bunun sonucunda da mahkemede tanýklýk yapmak zorunda kalmasý rejim deðiþikliðinden önce asla mümkün olamazdý. 8 Nisan 1946 tarihinde tanýklýk yapan Tandoðan, mahkemede sanýk Mercan’ýn avukatlarý tarafýndan sorulan sorularý da yanýtlamak zorunda kalmýþtý. Tandoðan gerçek katili saklamak ve adaleti yanýltmakla suçlanýyordu. Ancak o katilin Mercan olduðunda ýsrarlýydý.
Ýfadenin ertesi günü intihar etti
Tandoðan’ýn ertesi gün alýnan intihar haberi muhtemelen bu duruþmanýn somut bir sonucuydu. Cinayetin niçin iþlendiði hiçbir zaman anlaþýlamadý; fakat Orbay cinayetten mahkûm oldu. Ýktidar siyasî amaçlarla asýl faili gizlemeye çalýþmaktan dolayý yýprandý. Tandoðan muhtemelen bu davada iktidardan ve güvendiði kiþilerden destek görmediði için hayal kýrýklýðýna uðramýþtý. Rejim deðiþince, eski rejimin kurallarýnda iþ gören idareciler için hayat zorlaþmýþtý anlaþýlan. Herhalde Tandoðan ihanete uðradýðýný düþünüyordu. Koskocaman valinin basit bir mahkemeye çaðrýlmasýný haysiyet meselesi yapmýþtý; haysiyetine aðýr bir darbe aldýðýný düþünüyordu. Belki haksýz da sayýlmazdý. Anlayamadýðý þey, yeni rejimde eski usullerle iþ yapmanýn artýk imkânsýz oluþu ve onun buna ayak uyduramadýðýydý. Bu, trajik bir intiharla sonuçlanmýþtý. Kýsa bir süre sonra 30 Temmuz 1946 târihinde Genelkurmay Baþkaný Orgeneral Kâzým Orbay da görevinden ayrýlacak ve Yüksek Askerî Þûra üyeliðine atanacaktýr. Bir cinayet, çok önemli pozisyonlarý etkilemiþti yani.
Günlüklerde intihar neden yok?
Elbette böylesine mühim bir intihar basýnda pek çok söylentiye neden oldu; kimisi onun zaten daha önce de intihar etme eðiliminden söz ediyor; kimisi bir gönül iliþkisinin böyle sonuçlandýðýný imâ ediyor; kimisi de eskisi gibi Ýnönü’den yakýnlýk görmemesinin yarattýðý bir ruhî çöküntüye atýfta bulunuyordu. Ulus gazetesinde Falih Rýfký Atay, “namus ve haysiyet tanýmayan”, sadece daha çok satýþ için her þeyi yapan basýný eleþtiriyordu. Kýsa bir süre sonra Hasan Âli Yücel, Kenan Öner ile davasýnda Nihat Erim’e, zor durumda Tandoðan gibi davranmayacaðýný söyleyecek ve Erim de bunu günlüðüne geçirecektir. Maalesef ne Ýnönü’nün, ne de Erim’in günlüðünde Tandoðan’ýn intiharý hakkýnda not bulunmamaktadýr.
ÖNCE ÖÐRETMENDÝ SONRA POLÝS OLDU
Tandoðan 1894 doðumluydu; varlýklý bir aileden geliyordu. Birinci Dünya Savaþý yýllarýnda Ýstanbul’da istihbarat subayý olarak görev almýþtý; savaþýn son iki yýlýnda bu görevinin yanýnda öðretmenliðe de baþlamýþtý. Sonra birden bire 1918 yýlýnda polisliðe geçti. Belki de maaþýnýn neredeyse iki misli artmasý, onun bu tercihinde önemli bir rol oynamýþtýr. Ýstanbul’un iþgali sýrasýnda 1920-1922 yýllarý arasýnda açýkta kalmýþtý; bu sýrada nasýl geçindiðini bilmiyoruz. Fakat Ýstanbul’a millî ordunun giriþinden hemen sonra, muhtemelen Ýttihatçý tanýnmasýnýn karþýlýðý olarak, yeniden görevine geri dönebilmiþtir. Unutulmasýn ki, daha önceleri Sait Molla’nýn izlenmesinde olsun, Ýngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin evraklarýnýn ele geçirilmesinde olsun, hatta Ali Kemal’in Ýstanbul’dan Ýzmit’e gönderilmesinde olsun birinci derecede rol oynamýþtý. Ýstanbul Valisi Esat Paþa’yla uyumlu çalýþtý. Onun valilikten alýnmasýndan sonra polislikten ayrýldý. Bir süre belediyede çalýþtý. Ardýndan 1925 yýlýnda Malatya valisi oldu. Ýdarecilikteki bilgi ve tecrübesini Esat Paþa’dan aldýðý hep söylendi. Yönetici olarak yönetilenleri uygun þekilde “uyarma”yý galiba ondan öðrenmiþti. Malatya’ya da Baþbakan Ýnönü’nün talebi üzerine gönderilmiþti zaten. Malatya’da sarhoþlarý þehir dýþýna çýkartýp, orada býrakmak gibi uygulamalarýyla tanýndý. Ýleride Ankaralý sarhoþlar da Malatyalý sarhoþlarla ayný kaderi paylaþacaklardýr. 1927 yýlýnda CHP’nin Konya milletvekili oldu; fakat kýsa bir süre sonra da Ankara valisi olarak atandý. Milletvekilliðinden ayrýlmak zorunda kaldý. Asýl olarak bu görevde tanýndý.
STAR yazýlarý ‘Tarihin Buðulu Aynasý’nda toplandý
Star gazetesinde yaklaþýk iki yýldýr sürdürdüðüm yazýlarýmýn bir kýsmýný Tarihin Buðulu Aynasý baþlýðýyla Timaþ yayýnlarýndan geçen hafta yayýnladým. Gazete yazýlarýma ilgi gösteren okuyucularýmýn bu kitapta daha önceki yazýlarýmý topluca bulabileceklerini haber vermek isterim. Bu derlemenin Millî Mücadele’den 27 Mayýs darbesine kadar yakýn tarihimizin pek çok konusunu ele aldýðýný da hatýrlatmak istiyorum.
ÝNÖNÜ'NÜN ZOR ZAMAN DOSTUYDU
Tandoðan’ýn bu kadar uzun süre baþkentin valisi ve belediye baþkaný olarak görevde kalmasýný saðlayan siyasî temel, onun rejimin önde gelenleriyle yakýnlýðýydý. Tandoðan rejimin güvendiði idarecilerden biriydi. Bu destek baþta Ýsmet Ýnönü’nün yakýnlýðýydý. Ayrýca bu yakýnlýk ve güven, siyasetin rüzgârlarýndan da pek etkilenmeyecektir. Hatýrlanmalýdýr ki, 1937 yýlýnda Ýnönü Atatürk’ten ayrýldýðýnda, yanýnda ve yakýnýnda pek kimse kalmadýðýnda, hatta kendisine suikast tertipleri hazýrlandýðý söylentisi dolaþtýðýnda, Ankara emniyet müdürüyle birlikte Tandoðan onu Pembe Köþk’te koruma altýna alan isimlerdi. Ýnönü, yýllar sonra anýlarýnda Tandoðan’ýn bu güç zamanlarýnda haftada bir yemeðe geldiðini, kendisini koruduðunu, ihtiyaçlarýný sorduðunu, özellikle yakýndan ilgilendiðini yazacaktýr. Herhalde Ýnönü’nün Cumhurbaþkanlýðýna giden yolda Tandoðan önemli rol oynamýþtý. Hep Ýnönü’nün yanýnda ve yakýnýndaydý. Atatürk hayattayken de onun. Yine unutulmasýn ki, valilikle CHP il baþkanlýðýnýn birleþtirildiði dönemde ayný zamanda CHP Ankara il baþkanýydý da.
HALA BÝR BÝYOGRAFÝSÝ YOK
Uygur Kocabaþoðlu’nun “Ýmlâya Gelmez Tarih Yazýlarý: Ýki Arada Bir Derede” kitabýnda yer alan Nevzat Tandoðan ve tek-parti dönemi Ankara’sý üzerine yazdýðý makale, bu yazýma temel oluþturdu. Tandoðan hakkýnda hala bir biyografinin olmamasý ne kadar büyük bir eksiklik. Ankara’da büyük mitinglerin yapýldýðý Tandoðan Meydaný da olmasa, neredeyse bu tarihî kiþilik hafýzalardan tamamen silinecek. Bu alanda hem Ankara belediyesinin, hem de valiliðin esaslý ve objektif bir eser hazýrlanmasýný saðlamak üzere harekete geçmesi beklenir doðrusu. Meselâ doðumunun 125. yýlý vesilesiyle falan; ancak yetiþir çünkü. Ellerinde bulunan tarihî bilgileri paylaþmak ve arþivi açmak koþuluyla tabiî. Yoksa genellikle yapýla geldiði gibi, hele hele bol resimlerle fotoðraflarla kaplanmýþ þekilde bir anma kitabý hazýrlamak, doðru olmaz.
