Psikiyatri ve psikoloji alanýnda Batý’da üretilmiþ bilginin olduðu gibi baþka toplumlarda kullanýlýp kullanýlamayacaðý konusunda bir tartýþma var. Bu tartýþma “kültürel psikiyatri/psikoloji” diye alt bir çalýþma alanýnýn doðmasýna sebep oldu.
Artýk þu cümleden kimsenin þüphesi yok: “Amerikalý, beyaz, erkek, orta yaþlý ve eðitimli bireyler üzerinden geliþtirilen bilginin hem diðer kesimlere hem de Amerika dýþý dünyaya olduðu gibi uygulanamaz”. Bu sebeple, Amerika’da üretilen psikiyatrik bilginin diðer kültürel gruplara uygulanmasý sýrasýnda hataya düþmemenin yollarý aranýyor.
Örneðin ölen yakýnýnýn arkasýndan onun seslerini duyduðu yaþantýsý bir Amerikalý için iþitsel halüsinasyon denilerek, rahatsýzlýk belirtisi olarak yorumlanýrken, birçok kültürde bu yaþantý normalin sýnýrlarý içinde kabul edilebilir.
Bir yandan insanýn bir ve ortak biyolojik kökeninden dolayý önemli oranda benzerliði, öbür taraftan kültür, coðrafya, tarih vb bir dizi yerel faktör nedeniyle de farklýlýðýnýn bir arada görülmesi gerekiyor. Ýþte bu gerekçe, “evrensel olan ile yerel olan arasýnda denge” olmasý fikrinin kökenlerini oluþturuyor.
Bir yandan insanlýðýn ürettiði bilgi ve tecrübeyi karþýlaþtýrmalý olarak ele almak, öte yandan kendi toplumsal, siyasal gerçeklerini dikkate alýp birlikte düþünerek bir model geliþtirmek; “evrensel olan ile yerel olan arasýnda denge” fikriyle uyumlu. Bu sebeple, baþkanlýk sisteminde dünyanýn deneyimlerini dikkate alarak bu topraklara özgü bir model üretme neredeyse entelektüel bir zorunluluk.
Mimarinin evrenselliði ve yerelliði
Ýklim, coðrafya, kültür ve o bölgede bulunan doðal malzeme mimari üsluplarý büyük oranda þekillendiriyor. Baþka bir ülkenin iklim, coðrafya ve kültür þartlarýnda þekillenen bir mimari yapýnýn olduðu gibi baþka bir yere taþýnmasýný savunmak zor.
Yýllar önce Anadolu þehirlerinde bir üniversiteyi gezerken, üniversitenin mimari yapýsýnýn soðuk olan Ýskandinav ülkelerinden birinden kopya edildiðini, bu sebeple pencerelerinin bu þehrin iklimine uymayacak þekilde küçük olduðunu duyduðumda çok þaþýrmýþtým. Anlaþýlan kolaya kaçýlmýþtý.
Siyasal bir sistem de mimarinin iklim, coðrafya ve kültüre baðýmlýlýðý kadar kendi toplumunun gerçeklerine baðýmlý. Ülkedeki toplumsal kimlik gruplarýnýn sayýsý ve hali, iktidar mücadelesinin yapýlýþ þekli, demokrasisinin vesayet öyküsü, siyasal liderlikleri, parti yapýlarý, daha önceki siyasal yönetim deneyimleri vb. dikkate alýnmak zorunda.
Dünyadaki farklý baþkanlýk sistemi uygulamalarý
SETA’nýn “Dünyada baþkanlýk sistemi uygulamalarý” baþlýklý güzel bir raporu var. Bu raporda; ABD, Brezilya, Arjantin, Meksika, Güney Kore ve Þili’deki baþkanlýk sistemleri karþýlýklý olarak incelenmiþ.
Karþýlaþtýrmalý inceleme farklýlýklarý ve benzerlikleri açýða çýkarmada iyi bir yöntem. Örneðin raporda baþkanýn görev süresi kriteri açýsýndan ortaya çýkan sonuca bakmak bile ülkeler arasýndaki çeþitliliði ve yerel þartlardan oluþan dinamiklerin açýk etkisi görülüyor.
Rapordan baþkanýn seçilme sistemi açýsýndan karþýlaþtýrmanýn özetini vereyim: “ABD’de baþkan dört yýllýðýna iki kere seçilebiliyor. Brezilya’da da baþkan en fazla iki kere seçilebilir ama ilk dört yýldan sonra tekrar aday olabilmesi için bir dönem ara vermesi gerekiyor. Meksika’da baþkan bir seferliðine seçilebilir ve görev süresi altý yýldýr. Þili’nin sistemi Brezilya ile ayný. Arjantin’in sistemi ise ABD ile benzer. Güney Kore’de ise baþkan beþ yýllýðýna bir seferlik seçilebilir”.
Sonuç olarak, ister psikiyatri/psikoloji alanýný, ister mimari alaný, isterse de siyasal sistemlerin karþýlýklý incelenmesini ele alalým; hem evrenseli hem de yerele þartlara eþ zamanlý dikkate almak zorunluluk gibi görünüyor. Bu sebeple Türkiye tipi baþkanlýk sistemi arayýþý sahici bir mesele.
