Rahmetli Prof. Mümtaz Turhan hocamýz; 'milletler, var ettikleri müesseseleriyle kimlik kazanýr ve tarihe mal olurlar' der. Her milletin kendine has varoluþ hikayesi; iklimi, coðrafyasý, göç ve ticaret yollarýna yakýnlýðý veya uzaklýðý, deniz ve nehirlerle olan iliþkisi gibi sebeplerle yoðrulur hayata bakýþý açýsý. Ýlkin hayatta kalmak ve güvenlik, ardýndan akrabalýk ve topluluk, sonrasýnda zevk ve hoþnutluk gibi nedenlerle, þehirlerin ve ülkelerin mimarisi ve sosyal kurumlarý oluþur.
Ünlü seyyah Ýbn-i Battuta, 1325'te baþlayan seyirlerine tam 28 yýl aralýksýz devam ederken, Kuzey Afrika, Arap yarýmadasý, Anadolu ve Asya kýtasýný neredeyse adým adým gezmiþ, yöreler, þehirler, milletler hakkýnda notlar almýþtýr. Orhan gazi döneminde misafir olduðu Ýznik'te karþýlaþtýðý 'Anadolu Bacýlarý' (Bacýyan-ý Rum) oluþumu hakkýnda uzun uzadýya bilgiler verirken, bunun ayný zamanda Osmanlý Türklerine has bir sosyal kurum olduðunu da tasvir eder. Yani dememiz o ki; milletlerin mimari yapýlarý nasýl kendilerine özgü ise, toplum içinde kurduklarý müesseseler de kendilerine özgüdür.
Hem Osmanlý hem Selçuklu dönemlerinde, hatta daha kadim zamanlarda dahi, sivil dayanýþmanýn þahikalarýný tarihe geçirmiþ bir milletiz. Yusuf Hac Hacip'in Kutadgu Bilig'inde bahsi geçen, aksakallýlardan oluþan þuralar da bir sosyal kurumdur mesela. Sosyal kurumlaþmanýn geleneðe dönüþmesi ise, zamansal devirlerde tekrarlanmasý ve bir miras olarak gelecek nesillere býrakýlmasýyla olur. Nitekim vakýflar, bizi biz yapan kurumlarýmýz haline gelmiþtir zaman içinde. Birer kandil gibi medeniyetimizi aydýnlatan vakýflarýmýz, asýrlardýr insanlýða hizmet vermektedir.
Vakýflarýmýz aracýlýðýyla; talebelere, yoksullara, dul ve yetimlere, yaþlýlara, yolculara, kimsesizlere, divanelere, cüzzamlýlara, fakir hastalara sahip çýkýldýðý gibi, sokak kedilerinden, hasta leyleklere, kýtlýk zamanlarýnda daðlardaki kurda kuþa kadar yaþamý paylaþtýðýmýz her canlýya yardým eli uzatýlmýþtýr.
Vakýflar, Türk ve Ýslam toplumlarýný ayakta tutan hizmetlerinin yaný sýra, insan oluþumuza dair ciddi bir bilinçlenme imkaný da sunarlar bizlere. Adem'de alemi gören, insana 'hoþça bak zatýna kim, zübde-i alemsin sen' diyerek insaný esas alan bir medeni bilinç, elbette vakýflar üzerinden hizmeti esas alacaktý. Ýkramý, himayeyi, paylaþýmý, dayanýþmayý, hür iradesiyle harekete geçiren, etkin bir toplum olma giriþimidir bizde vakýflar. Bu baðlamda Osmanlý Devleti için, 'vakýflar devleti' ifadesini kullanan Batýlý tarihçiler hiç de haksýz deðildir.
Osmanlý Devleti'nde - bugünkü sosyal devlet anlayýþýna göre devletin görevleri arasýnda sayýlan - kamu hizmetlerinin önemli bir bölümü vakýflar aracýlýðýyla yürütülmüþtür. Maliye ve savunma gibi hizmetler devlet tarafýndan, bunun dýþýnda kalan geniþ alandaki kamu hizmetleri ise vakýflar aracýlýðý ile yerine getirilmiþtir. Vakýflar, ayrýca ekonomik yaþama da önemli katkýlar saðlamýþtýr. Osmanlý Devleti'nde ülkenin her tarafýnda bulunan hastaneler, hastanelerin gelirleri ve giderleri de vakýflarca karþýlanmýþtýr. Bu vakýflar arasýnda valide sultanlarýn, yaptýrdýklarý ise ayrýca devletin halkla iliþkiler boyutunda gördüðü hizmetlerdendir.
Hepimiz bir annenin eseriyiz. Vakýflarýmýzdaki anaç ruhun mimarý da annelerimizdir. Nitekim Ýslami bilinç içinde, Hz. Meryem'in, annesi tarafýndan henüz dünyaya gelmezden evvel, Allah yoluna adanýþý, Allah rýzasý için vakfedilme fikrinin ilk ilhamýný vermiþtir. Tarih içinde Anadolu baþta olmak üzere bütün Selçuklu ve Osmanlý baþta olmak üzere, Ýslam medeniyetinin hüküm sürdüðü coðrafyalarýn tümünde, haným sultanlar tarafýndan kurulan ve günümüze kadar intikal etmiþ çok sayýda vakýf eserler bulunmaktadýr.
Divriði Ulu Camii ve Darüþþifa'sý, Kayseri Gevher Nesibe Þifahanesi ve Hunat Hatun Külliyesi, Mardin Hatuniye Medresesi, Ankara'da Melike Hatun Camii ve Medresesi, Kudüs'te Hürrem Sultan Ýmarethanesi, Ýsfehan Hatun ve Aymelek Hatun Medreseleri, Ýstanbul'da Hatice Turhan Sultan Külliyesi, Mihriþah Valide Sultan Camii, Hürrem Sultan Küliiyesi, Bezmialem Valide Sultan Camii ve Hastanesi, Pertevniyal Valide Sultan Camii ve Mektebi, Üsküdar'da Atik Valide Sultan, Mihrimah Sultan Camiileri, Mekke, Medine ve Mýsýr'da Gülnuþ Emetullah Sultan Cami, çeþme ve hastaneleri, Üsküp'te Hümaþah Sultan camii ve Mektebi, Elaldý Sultan Tekkesi, Romanya Mangalya'da Ýsmihan Sultan Camii... Hemen ilk sýrada sayabileceðimiz iyilik güzellik haritamýzý çizerler...
