Dolaþýmdaki para balon mudur? Hiç de deðil. Yeþil kaðýt parçalarýnýn hakiki deðeri olmadýðý doðru. Ancak benim sizden yeþil kaðýt almayý kabul etmemin sebebi onu baþkasýna verdiðimde kabul göreceðine inancýmdýr.
Benden daha iyi bir insan olan Noah Smith geçenlerde Krugman karþýtý atýp tutmalarý dinlerken ilginç bir cevhere denk gelmiþ: Paranýn bir balon olduðu iddiasý. ‘Paranýn üzerine basýldýðý kaðýdýn (ya da kaydýný tutmak için bir sabit diskte saklanan baytlarýn) ötesinde temel deðeri yok mudur?’ Stoney Brook Collage’da maliye alanýnda Yardýmcý Doçent olan Smith 21 Ekim günü bu soruyu kaleme almýþ ve þöyle yanýtlamýþ: “Ýlginç ve derin bir soru. Ancak benim cevabým: Hayýr.” Tabii ki yoktur ama nedenine gelince benim açýklamam onunkinden daha farklý ve daha geniþ çýkarýmlar içeriyor. Önce þunu sorarak baþlardým: Balonlardan konuþurken neden bahsediyoruz? Benim temelde tartýþacaðým nokta, insanlarýn geleceðe yönelik kararlarýný yakýn zamandaki tecrübelerine dayanan inançlara göre yapmalarý ama bunlarýn gerçekleþmemesi olur. Mesela, insanlar ev satýn alýrlar çünkü ev fiyatlarýnýn kimsenin ilk evini alamayacaðý kadar yükselmeye devam edeceðini bekliyorlardýr.
Balonlarýn fiyat içermesi þart deðildir. Bir bölgedeki nüfus artýþý yerel inþaatta ve istihdamda patlama yaratabilir ve bu hýzlý büyümeyi yaratan þey ise... Yerel inþaat patlamasýnýn kendisidir. Bu da yeterince ev tamamlandýktan sonra çöker. Önemli olan nokta, iþin içinde fiyat olsun olmasýn, bireylerin beklentilerinin abartýlý bir imkansýzlýkta birikmesidir. Bu bir Ponzi sahtekarlýðýna (saadet zinciri) çok benziyor: üyeler sisteme sürekli yeni üyelerin gireceðini düþünürler ama bu beklenti potansiyel enayi havuzu kuruyunca fos çýkmaya mahkumdur. Bu matýkla bakýnca, dolaþýmdaki para bir balon mudur? Hiç de deðil. Yeþil kaðýt parçalarýnýn hakiki deðeri olmadýðý doðrudur (ancak vergi ödemede kullanýlabilir ki bu da aslýnda önemlidir); öyleyse benim sizden yeþil kaðýtlar almayý kabul etmemin sebebi o yeþil kaðýtlarý ben de baþkasýna verdiðimde kabul göreceðine inancýmdýr. Ama parasal sirkülasyon sürecini sonsuza dek sürmekten alýkoyacak bir þey yoktur. O zaman dolaþýmdaki para nedir? Ekonomist Paul Samuelson’un dediði üzere: Toplumsal bir tertibattýr. Geleceðin geçmiþ gibi devam ettiði sürece devam edecek bir anlaþmadýr. Tabii ki böyle anlaþmalar çökebilir ama bu mülkiyet hakký gibi þeyler için de geçerlidir. Aslýnda, modern ekonomideki her varlýðýn deðerini toplumsal anlaþmaya borçlu olduðunu öne sürebilirsiniz. Yeþil kaðýt parçalarý deðerini yitirebilir ama bu kaðýt üzerindeki her hak için geçerlidir. Neticede bir deðeri olmasý kanun öyle dediði içindir ve kanunlar deðiþebilirler. Sosyal anlaþmalarýn balonla ayný þey olmadýðýný anladýðýnýz zaman alakalý diðer taþlar da yerine otururlar. Sistem gerçekte çok az varlýk sahibi olduðu için sosyal güvencenin aslýnda bir Ponzi sahtekarlýðý olduðuna dair o yaygýn görüþü ele alalým. Sosoyal güvence dediðimiz þeyin genel anlamda her neslin bir önceki neslin emekliliðini ödemesi demek olduðu doðrudur; o nesil de ardýndan gelecek nesilden ayný muameleyi bekler. Ama parasal sirkülasyon gibi bu süreç de sonsuza dek sürebilir, sürdürülemez bir yaný yoktur (evet, demografi vardýr ama o vergiler ve imtiyazlarýn seviyeleriyle ilgilidir, düzenin temel yapýsýyla deðil). Yani burada Ponzi diyebileceðimiz bir durum yok.
Son bir fikir: Paranýn deðerinin mutlaka bir ‘temeli’ olmasý gerektiði düþüncesi, saðcý bir yaklaþým olmasýna karþýn Marx’ýn iþgücü deðerine dair teorisiyle ayný ailedendir. Her iki durumda da insanlarýn gözden kaçýrdýðý þey deðerin bir nitelik deðil geliþmekte olan bir mal olduðudur: Para. Ve aslýnda her þey ekonomimizde oynadýðý role göre bir piyasa deðerine sahiptir. Nokta.
Arka plan: PARA
Paranýn deðeri
Washington Üniversitesi’nden Profesör Stephen Williamson, geçenlerde paranýn bir balon olduðuna dair tartýþmalý bir yorum yaparak bazý ekonomistler arasýnda görüþ ayrýlýðý yarattý. Blog’unda balonu bir varlýðýn fiyatýnýn temel deðerinden (gerçek ederinden) daha yüksek olmasý diye tanýmlayan Williamson, paranýn temel deðerinin olmadýðýný, bu yüzden de ‘saf bir balon’ olduðunu savundu.
“Hisse senetlerim ve tahvillerimin getirileri ve evimin satýþý dolar üzerinden adlandýrýlabilir ama bu o varlýklarýn deðerinin bir þekilde paranýn deðerinden türediðini göstermez.” Williamson böyle yazmýþ ve arsa ya da eþyalarýn aksine paranýn öz deðerinin açýklamýþ; o sadece bizim þiþirilmiþ bedel üzerinden deðiþ tokuþ yapmakta uzlaþtýðýmýz yeþil bir kaðýt parçasý.
Buna cevap olarak UCBerkeley’den profesör Brad DeLong paranýn temel deðerinin likidite özelliðinden geldiðinden bahsetmiþ: “Paranýn temel deðeri vardýr çünkü iþlem yapmayý mümkün kýlmak gibi faydalý bir hizmet sunar. Para, güven için bir vekildir. Para olmazsa sadece (a) isteklerinizin karþýlýklý olarak uyuþtuðu (düþük ihtimal) veya (b) ekonomik olmayan bir iliþkiniz var olduðundan birbirinize güvenebildiðiniz insanlarla iþlem yapabilirsiniz.”
Bu anlaþmazlýðýn büyük kýsmý bir balonun tam karþýlýðýnýn ne olduðuna dayanýyor. Bazý ekonomistlere göre balonlar öz olarak sürdürülemezken Williamson’a göre bazen sürdürülebilir ve yararlý olmalarý mümkün.
Arka plan: Seçim
TAHMÝN ÝÞÝ
Son yýllarda internet tahmin borsasý Intrade siyasi yarýþlar üzerine tahmin yapmak için geleneksel çokbilmiþlerin analizlerinden daha önemli bir kaynak olarak önem kazandý. Tahmin borsalarýnda bahisçiler Barack Obama’nýn 2012 baþkanlýk seçimini kazanmasý gibi gelecekte gerçekleþebilecek potansiyeller üzerine hisse satýn alýyorlar ve bu hisselerin deðerleri de menkul kýymetler borsasýndakine benzer þekilde inip çýkýyor. Alýcýlar ve satýcýlar yeni gelen haberlere ve gelecekte kâr etme olasýlýklarýna göre tepki veriyorlar. Mevzubahis olay gerçekleþtiðinde doðru tahmin yapanlar bir ödeme alýyorlar ve diðer herkesin hisselerinin deðeri yok oluyor.
2004 yýlýnda epey bir çokbilmiþ anketlere dayanarak demokrat aday John Kerry’den seçim zaferi beklerken, Intrade seçim sonuçlarýný hem ulusal çapta hem de 50 eyalette doðru tahmin etmiþti. 2008 yýlýnda da Intrade iki eyalet dýþýnda tüm seçim sonuçlarýný doðru tahmin etti ve son seçim sayýmýna dair tahmini de çokbilmiþlerin çoðundan daha yakýndý. Ancak Intrade gibi sitelerin de yetersiz kaldýðý durumlar var. Ekonomist David Rothschild tarafýndan 2009 yýlýnda yazýlan bir makale tahmin borsalarýnýn geriden gelen adaylarý favori göstermeye eðilimli olduðunu, bahisçilerin düþük ihtimallere yüksek deðer verirken favorilere düþük önem verme algýsýnýn bulunduðunu ispatladý. Rothschild’a göre, tahmin borsalarý bu önyargýlarý aþabilirlerse geleneksel anket sisteminden daha doðru sonuçlar çýkarabilecekler. Intrade tahminlerinin bir adayýn kampanyasýnýn ilerleme þeklini etkileyebiliyor olmalarý nedeniyle sistemi kandýrmak için pek çok denemelerde bulunuldu. Yakýn zaman önce seçim borsasý heyecanlý bir þekilde Mitt Romney’nin lehine döndü ama bu durum kýsa sürdü. Birçok yorumcu bu durumun Romney taraftarý bir oluþumun Intrade fiyatlarýný kaydýrma giriþimi olduðu tahmininde bulundu. Bu arada baþkanlýk yarýþý da oldukça kýzýþtý. Ulusal anketlere göre adaylar televizyon münazaralarýndan bu yana istatistiksel olarak baþabaþ gidiyorlar ama Baþkan Obama seçimin nihai sonucunu belirleyecek karasýz eyaletlerde liderliðini koruyor. Obama hâlâ çoðu modele göre yarýþýn favorisi sayýlýyor.
Tarafsýzlýða yönelik siyasi saldýrýlar
Amerika baþkanlýk seçimleriyle alakalý herkesin okumasý gereken Nate Silver, The New York Times blog’una Intrade analizinin Mitt Romney’e onunkinden daha fazla seçim zaferi þansý öngörmesine þaþýrdýðýný yazdý. Silver’ýn rakamlara müdahale etmekle suçlandýðýný da duymuþ olmalýsýnýz. Muhtemelen Ýþgücü Ýstatistikleri Bürosu ve Area 51 ile ortaklaþa bir komplo yürütüyordur.
Konuya yabancýysanýz eðer, þu noktada seçim analizlerine iki temel yaklaþýmýn var olduðunu bilin. Bir tanesi kampanya muhabirinin yaklaþýmý: Haber döngüsünü kimin kazandýðýna dair empresyonist yazarlýk ve ‘ivmenin’ kimden yana olduðu; artýk ne demekse o. Diðer yaklaþým anketlere dayanýyor. O da bu noktada genelde eyalet düzeyinde anketler demek: Onlardan daha çok var ve bizim seçim sistemimiz bir delegeler kurulu sistemi; popüler oy sistemi deðil.
Empresyonist tarz tamamen Romney’nin yükseliþte olduðu üzerine kurulu ki bu söylemin çoðu bizzat Romney kampanyasý tarafýndan besleniyor. Ancak eyalet düzeyindeki anketlerde bunu göremiyoruz.
Aslýna bakarsanýz, eyalet anketlerine göre eðer seçim þu anda yapýlsa Obama; Ohio, Wisconsin, Iowa ve yüksel ihtimalle Wisconsin’i alarak kazanacak. Florida da baþa baþ gidiyor. Romney’nin ilk münazara sonrasý Obama’yý duraklattýðýna dair iþaretler görünmüyor.
Madem öyle, neden Intrade eðilimi Romney’den yana? Olasýlýklardan biri Romney taraftarlarýnýn sonuçlarý manipüle etmeye çalýþýyor olmasý ki Silver’ýn da iþaret ettiði üzere, diðer borsalarda Romney daha geride. Bir diðer olasýlýk ise hisse sahiplerinin rüzgarýn döndüðüne gerçekten inanýyor olmalarý.
Gerçekte ne oluyorsa olsun, politik analiz tarzlarý arasýnda bir hesaplaþmaya doðru gidiyoruz. Benim eðilimim ineklere güvenmekten yana ama yakýnda ne nedir göreceðiz zaten. Ekonomist Brad DeLong, dikkatimi The National Review’da Siver’a saldýrmak için yayýmlanan ‘Nate Silver’ýn Hatalý Modeli’ baþlýklý yazýya çekti. Bence Amerika Birleþik Devletleri’nde neler olup bittiðinin önemli bir açýsýný ortaya koyuyor.
Objektifliðe karþý savaþ
Konuya yabancý olanlar için bilgi vereyim: Eskiden bir spor istatistikçisi olan Silver, sonradan siyasi istatistikçiliðe baþladý ve çok sayýda anket verisini seçim rakamlarýna çeviren bir model iþletiyor. Bunlarýn çoðu eyalet düzeyindeki anketler ki kimin baþkan olacaðý burada belirleniyor. Benzer çalýþmalar yapan diðerlerininkiler gibi Silver’ýn yöntemi de Denver’daki ilk münazaradan beri Obama’ya avantaj veriyor ve o avantaj son iki haftadýr artmakta. Bu tabii ki yanlýþ olabilir. Seçim günü göreceðiz. Ancak metodoloji gayet açýk ve seçim modelcileri modellerine sadýk olmuþlardýr; rakamlar nereye gidiyorsa oraya koyarlar. Ancak saðcýlar (radikallerden bahsetmiyorum; ana akým yorumcular ve yayýnlar) Silver için ‘taraflý’ diye çýðlýk çýðlýða baðýrýyorlar. Biliyorlar, eminler ki Silver rakamlarla oynuyor olmalý.
Nereden biliyorlar peki? Çünkü sonuçlar Obama açýsýndan iyi gözüküyor; o zaman mutlaka bir hile olmalý. Silver bize istediði kadar kullandýðý yöntemi açýklasýn ve formülünü deðiþtirmediðini söylesin; fark etmez. Bu durum tabii akla Ýþgücü Ýstatistikleri Bürosu’na karþý düzenlenen saldýrýyý getiriyor; baþka örnekler de mevcut. Görünen o ki, saðcýlara göre objektif hesaplama diye bir þey yok. Herþeyin mutlaka siyasi bir amacý olmak zorunda. Bu gerçekten korutucu bir durum. Demek ki bunlar kazanýrsa bilime ya da herhangi bir türden bilgiye hayat hakký tanýmayacaklar. Her þey o siyasi sýnavý geçmek zorunda olacak: eðer saðcýlarýn duymak istemediði bir þey söyleniyorsa söyleyene karþý bir karalama kampanyasý açýlacak.
