Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 28 Mayýs 1918 tarihinde kuruluyor. Meþakkatli bir yoldan geçilerek savaþ, açlýk, mahrumiyet dalgasý altýnda kurulan cumhuriyet; Alman, Ýngiliz, Bolþevik ve Ermeni baskýlarýna raðmen, bu zor dönemde ilan edildi.
Azerbaycan topraklarý, Ýran ve Çarlýk Rusyasý arasýnda son 200 yýllýk tarihi dilimde parçalanmýþ durumda idi.
Dünyadaki konjonktürel durum, Birinci Dünya Savaþý nedenleri sonucunda Kafkasya'da yeni siyasi durum söz konusu idi. Ve bu siyasi durumu, Azerbaycan'ýn önemli þahsiyetleri, baþta Cumhuriyetin ilk baþkaný Mehmet Emin Resulzade ve dava arkadaþlarý olmak üzere, Azerbaycan lehine deðerlendirmeyi baþardý.
Azerbaycan kesin olarak iþgal altýnda idi. Güney Kafkasya üyeleri olan ülkeler, baðýmsýzlýðýný Tiflis'te ilan etti. Azerbaycan'ýn baþkenti olarak Bakü'nün kaderi soru altýnda idi. Çünkü Bolþevik Saumyan Bakü'nün kontrolünü, Bolþevik çetelerce Ermeni terör örgütlerinin ve o zaman Ýran'da bulunan Ýngiliz askerlerinin yardýmý ile kontrole almýþ durumdaydý. Bakü çok önemliydi ve baðýmsýz Azerbaycan'ýn baþkenti olmamasý için hamleler atýlýyordu. Bakü petrol ve doðalgaz kenti olarak, statüsü belirsiz kalmalý, hatta mümkünse uluslararasý kullanma için kimseye verilmemeli idi.
Ýþte Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti yöneticileri bu durumu Azerbaycan Türklerinin lehine çevirme yolunu Osmanlý'dan destek istemekle gercekleþtirebildi.
Azerbaycan Devleti, Osmanlý Devletinden destek istedi. Ve Osmanlý sekiz bin askerle yardýma geldi. Osmanlý tam on cephede savaþ içinde idi. Ve Birinci Dünya Savaþýndan kaybederek geri çekilme zorunluluðu ile karþý karþýya idi. Ýþte o zor olan dönemde Osmanlý Cihan Devleti, kendi zorluklarýna raðmen Azerbaycan'ý özellikle Bakü'yü iþgalden kurtarmak için Azerbaycan'a, Ýslam Ordusu operasyonu düzenledi. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin baþkenti Tiflis'ten, Genceye taþýnmýþtý. Gence; baðýmsýz Azerbaycan'ýn ilk payitahtý olarak tarihe geçti. Lakin Bakü, olaðanüstü ehemmiyet taþýmakta idi. Bakü'nün kaderi Azerbaycan'ýn kaderini belirleyecekti. Ýmdada gelen Türk Ordusu, Azerbaycan'ýn yedi binlik sivil milis ve gönüllüleri ile beraber 15 Eylül 1918'de çok zor olan Bakü'nün fethini gerçekleþtirebildi. Ýþte Osmanlý Devleti'nin yardýmý ile Azerbaycan payitahtý Baku ilan ediliyor. Nuri Paþa komutasýndaki Kafkas Ýslam Ordusu, Azerbaycan'da olduðu müddet diliminde, Azerbaycan Devleti'nin kurumsal birimleri ihya ediliyor. Azerbaycan Devleti'nin bugünkü tüm kurum ve kuruluþlarýnýn temeli, iki yýllýk Cumhuriyet döneminin mirasýdýr. Bu cumhuriyetin ömrü iki yýl sürdü. Birinci Dünya Savaþý'nýn sonucu, yeniden Güney Kafkasya'da dengeleri deðiþtirdi. Çarlýk Rusyasý çöktü. Bolþevikler, Rusya ve Çarlýk Rusyasý hinterlandýnda, yeni Bolþevik yönetimin iktidar olmasýný baþardý. Kýzýl Ordu; Azerbaycan'a 28 Nisan 1920'de gelerek, Azerbacan'ý iþgal etti ve tam 70 sene kontrolde tuttu. Bu 70 yýllýk tarihi sayfada Azerbaycan'ýn, Resulzade baþta olmak üzere yiðit þahsiyetleri, ülkesinin dýþýnda mücadele ile dolu bir ömür yaþamýþ oldu. Azerbaycan Hükümetinin üyeleri; Paris, Tiflis, Ýstanbul ve Ankara olmak üzere ülkesi dýþýnda vefat ettiler. Azerbaycan Devleti'nin kurucu lideri Resulzade, Ankara'da Cebeci Asri Mezarlýðýnda ebedi istirahatgahýndadýr. Bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti ve Azerbaycan Türkleri; Mehmet Emin Resulzade, Ahmet Aðaoðlu, AliMerdan Bey Topçubaþov, Feteli Han Hoylu, Ali Bey Hüseyinzade gibi onlarca milli tefekkür sahibi þahsiyetlerine minnettardýr. Azerbaycan Türkleri; Osmanlý Devleti'nin fedakarlýðýný, Paþalar Paþasý Nuri Paþa'yý kahraman Türk askerinin yaptýklarýný hiç bir zaman unutmayacaktýr ve
"Vefalý Türk geldi yine, KURBAN TÜRK'ÜN BAYRAÐINA" cümlesi, ebediyyen Azerbaycan Türklerinin milli hafýzasýnýn ana sütunu olacaktýr...
