22 Kasým 1963'de öldürülen Amerikan Baþkaný Kennedy'nin, 1861-1865 arasýnda, Güney ve Kuzey'deki eyaletler arasýnda, özellikle 'köleliðin kaldýrýlmasý'yla ilgili derin sosyal tartýþmadan dolayý ateþlenen ve 4 yýl kadar süren Amerika Ýç Savaþý'ný anlattýðý 'Fazilet Mücadelesi' isimli eserini, o iç savaþýn 100. yýlýnda, 1961'de okumuþtum.
Ýki sene sonra da Kennedy öldürülmüþ ve o suikastin bütün gizli belge ve delillerinin açýklanmasý, 66 yýl sonraya, yani 2029'a býrakýlmýþtý; açýklandýðýnda, Amerikan toplumunda bir sarsýntý meydana getirmemesi düþünülerek...
600.000'den fazla kiþinin ölümüne yol açtýðý iddia olunan 'Amerikan Ýç Savaþý'nýn üzerinden 160 yýl geçtikten sonra, o savaþ bugünlerde yeniden ve yüksek gerilimli olarak tartýþýlýyor. Öyle ki, eski Baþkan Trump, 6 Ocak 2024'de yaptýðý konuþmada 'Amerika Ýç Savaþý'nýn "müzakere edilmesini, tartýþýlmasýný" söyleyip, 'Çok fazla hata yapýldý. Tartýþýlýrsa, muhtemelen, Abraham Lincoln'ün kim olduðu bile bilinemez hale gelir' deyince; birçok cenahtan tepki aldý, o dönemin dosyalarýnýn açýlmasýnýn, Amerikan toplum düzenine zarar verebileceði belirtilerek...
*
Evet, bu konuya bu kadarca deðinip, kendi dünyamýzdan, bugünlerde yýldönümü dolayýsýyla ekranlarda ve sosyal medya yazýþmalarýnda, tekrar tartýþýlan Sarýkamýþ Faciasý'ndan söz edelim. Çünkü 'Sarýkamýþ Faciasý'nýn komutaný Enver Paþa olduðundan, onun yine de istihza ve hakaret ifadeleri veya hayalci olduðu gibi nitelemeler yapanlar umanlar bile görüldü.
Önce belirtelim. 60 yýl öncelerde, Sarýkamýþ'ta 120 bin askerin donarak can verdiðinden söz ediliyordu. Daha sonra bu rakamýn, daha sonra 90 ve 60 bine ve son senelerdeki ise resmî rakamlara göre de, 32 bin olduðu bildirildi.
Çanakkale'de de 100 yýla yakýn zaman, '250 bin þehid verildiði'nden söz edilirken, birkaç yýl önce resmî makamlar, Çanakkale'de 'silahaltýndaki bütün efradýn 80 bin civarý'nda olduðunu bildirmiþti.
*
Mesele, Enver Paþa veya bir baþkasýný suçlamak veya temize çýkarmak çabasý deðil.
Ama Sarýkamýþ Faciasý'ný anmak için tertiplenen törenler için Sarýkamýþ'a götürülenlerin çoðu, Sarýkamýþ'ta neyin, nasýl olduðu üzerinde, resmî tarihte belirlenen çizgilerin ötesinde fazla bir þey bilmiyorlar.
Bu bakýmdan, Birinci Dünya Savaþý'nýn hemen baþýnda yaþadýðýmýz Sarýkamýþ Faciasý ve onu takip eden diðer facialar zencirine sahi, nasýl gelmiþtik?
Hâfýzâmýzý tazeleyelim.
Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu Veliahdi Ferdinand ve hanýmýnýn Saraybosna ziyareti sýrasýnda, 28 Haziran 1914 günü bir Sýrp eylemcisi tarafýndan öldürülmesi üzerine, Viyana, hemen Sýrbistan'a savaþ açmýþ ve Sýrbistan da Çarlýk Rusyasý'ya sýðýnmýþtý. Rusya devreye girince, Almanya da Avusturya'nýn yanýnda, Ýngiltere ve Fransa da Rusya'nýn yanýnda savaþa girmiþlerdi.
Osmanlý savaþa girmeyebilir miydi ve girmese ne olurdu? Bu soruya verilecek cevaplar farazîdir, tabiatiyle.
'Ýttihad-Terakkî Hükûmeti', savaþýn dýþýnda kalamayacaðýný düþünüyordu. Özellikle, Balkan savaþlarýnda aðýr yenilgilerle kaybedilen 500 yýllýk vatan topraklarýnýn belki kurtarýlabileceði ümidi kolayca kenara itilecek bir durum deðildi. Harbiye Nâzýrý Enver Paþa, 27 yaþýnda 'Hürriyet Kahramaný' diye ve Bulgar Ordusu'nun eline geçen Edirne'nin kurtarýlýþýndan sonra, 'Edirne Fâtihi' diye anýlmasý yüzünden de deðil, Saray'ýn damadý (ve bu yüzden) 32 yaþýnda Osmanlý Ordularý Baþkomutaný da olduðu için de savaþa girmek konusunda en etkili isim olarak Londra'ya gitmiþ, 20 gün kadar nabýz yoklamýþ ve amma, Ýngiltere Osmanlý'ya yakýnlýk göstermeyince, Almanya ve Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu'nun yanýnda savaþa girilmesi kararý alýnmýþtý.
Osmanlý, 1914 yýlýnýn son demlerinde (11 Kasým 1914 günü) Ýngiltere, Rusya, Fransa vs.'den oluþan 'Ýtilâf devletleri'ne savaþ ilân ederek, tarafýný ortaya koymuþtu.
*
Rusya savaþýn hemen baþýnda, Kafkasya'dan saldýrýya geçmiþ ve Sarýkamýþ'ý ele geçirmiþti.
Enver Paþa, baþka bir yol ve çare görmediðinden, 'Allahuekber Daðlarý'ndan Sarýkamýþ'ýn arkasýna inerek, Sarýkamýþ'a giren Rus ordusunun geriden gelecek takviye Rus birlikleriyle baðýný kesmeyi düþünüyordu. Ama Aralýk-1914 ile Ocak-1915'in o en soðuk günlerinde hesaplanan o plan tutmadý ve 3 bin metreyi aþan o daðlarda, evet, o on binler o daðlarda dondular.
Hatýrlayalým ki, Sarýkamýþ Faciasý, halktan 7 yýl gizli tutulmuþtur. Tabiîdir de bu. Ama ilânihaye gizlenmeli mi?
1921'de, 'Kütahya- Eskiþehir' hattýnda yaþanan ve 70 binlik ordudan geride, ancak 30 bininin geride kaldýðý bilinen büyük bozgun da gizlenmemiþ miydi?
O büyük bozgun üzerine, Enver Paþa'nýn Batum üzerinden Anadolu'ya geçmek istemesine karþý olanlar, Anadolu'daki hangi paþalarýn, 'Enver'in manevî þahsiyetini ve halk nezdindeki itibarýný bitirmek için.' cümlelerinin açýkça ifade edildiðini yazýþmalarýnda açýkça kimler yazmýþtý.
Þimdi Enver'i 'kýt akýllý' olmakla suçlayanlar, baþka bir kumandanýn, Çanakkale'de, askerlerine, 'Sizden müdafaa (savunma) yapmanýzý deðil; ölmenizi istiyorum.' deyiþini alkýþlamýyorlar mý?
Bu çifte standartlý tutumu görmeyenlerce Enver Paþa'ya beslenen husûmet, o dönemdeki komutanlar içinde, Ýslâm Birliði idealine en fazla onun baðlý olmasý yüzündendir.
Dahasý, Enver Paþa'yý, Doðu Türkistan yaylalarýnda 4 Aðustos 1922'de katleden Rus-Bolþevik güçleri komutaný Mareþal Firunze ise, Ýstanbul-Taksim'deki heykelden nanik yapmaktadýr.
Þimdilik bu kadar...
