Azerbaycan’ýn meþru vatan savunmasýnýn sadece güney Kafkaslarda deðil daha geniþ ölçekte dengeleri sarstýðýna, oyuncularý þaþýrttýðýna þüphe yok. Daðlýk Karabað’ýn Ermenistan tarafýndan iþgalinde motivasyonun ve lojistiðin Moskova’dan saðlandýðý herkesin bildiði bir sýrken Rusya’nýn bugünkü sessizliði konjonktürel olarak yorumlanýyor.
Sahayý ve olasý masayý doðru anlayabilmek için Ýran’ýn koordinatlarýný ve sebeplerini de iyi bilmek gerekiyor.
Yakýn dönemde Suriye’de, Libya’da, Yemen’de, bölgedeki çatýþmalý alanlarda varlýk gösteren Ýran bu kez nerede peki, ne yapýyor? Pozisyonu, hedefleri, korkularý nedir?
Ýran dýþ politikasý ve modern dönem Þiî sekülerleþme süreci çalýþan, ORSAM Ýran Uzmaný Doç. Dr. Ýsmail Sarý bugün köþe konuðum. Sarý, halen Ankara Hacý Bayram Veli Üniversitesinde öðretim üyesi.
Azerbaycan ile Ermenistan arasýndaki Daðlýk Karabað ihtilafýnda Ýran tam olarak nerede duruyor?
Ýran, Ermenistan ve Azerbaycan ile ortak sýnýrlarý olan ve her iki ülkede de etnik kökleri olan topluluklara ev sahipliði yapan bir ülke. Özellikle ülkesindeki kalabalýk Azeri Türk nüfusu nedeniyle de hassas bir pozisyonda. Ancak, Ýran retorikte Azerbaycan’ýn toprak bütünlüðünü savunduðunu ve Daðlýk Karabað sorununda pozitif tarafsýzlýðý ya da aktif tarafsýzlýðý benimsediðini söylese de “tarafsýz” deðildir. Örtük olarak Ermenistan’ý desteklemektedir. Bu açýdan, Devrim Rehberi Ali Hameney’in Uluslararasý Ýliþkiler Baþdanýþmaný Ali Ekber Velayeti’nin 5 Ekim tarihinde Kayhan Gazetesine verdiði röportajda Azerbaycan’a askeri destek veren Türkiye’yi suçlayan ifadeleri dikkat çekicidir. “Türkiye'yi, çatýþmanýn taraflarýný savaþa teþvik etmek yerine, iki tarafý da barýþ yapmaya teþvik etmesini tavsiye ediyoruz.” diyen Velayeti, “Türkiye neden savaþý sürdürmekte ýsrar ediyor? Mümkünse, savaþýn sona ermesine yardýmcý olmalýdýr” ifadelerini kullanmaktadýr. Çözümün askeri olmadýðýný, sorunun siyasi olarak çözülmesi gerektiðini söyleyen Velayeti “bu nedenle, herhangi bir tarafýn askeri harekatýna karþý çýkýyoruz” demektedir. Aslýnda bu ifadeler Ýran’ýn Karabað Sorununa dair politikalarýnýn örtük yönlerini de ortaya koymaktadýr.
Rusya 30 yýl önce Azerbaycan’ý yaralý býrakmak, Türkiye ile baðýný koparmak maksadýyla Ermenistan’ýn açýkça arkasýndaydý. Elçibey’i iktidardan düþürün darbeyi de onun ittirdiðini biliyoruz. Daðlýk Karabað iþgal edilirken pozisyonu neydi Ýran’ýn?
Ýran o dönemde Ermeni iþgalini kýnadý hem de Azerbaycan’ýn toprak bütünlüðünden yana olduðunu belirtti. Retorikte tümüyle Azerbaycan’ýn yanýnda olduðunu ifade ederken savaþta el altýndan Ermenistan’a desteðini sürdürdü. Ayrýca, Rusya o dönemde Ebulfez Elçibey’in Halk Cephesine karþý muhalefeti organize ederken, Ýran da destek vermeye baþladý. Ýran bir taraftan Haydar Aliyev ile iliþkilerini yoðunlaþtýrýrken diðer taraftan da Suret Hüseynov ile irtibat kurdu. Bilindiði gibi 1993’de Hüseynov, Gence’de Elçibey’e karþý isyan baþlatmýþ ve devrilmesinde etkili olmuþtur. Sonrasýnda Aliyev cumhurbaþkaný, Hüseynov baþbakan olmuþtur.
TAHRAN ÝLE BAKÜ RAKÝP KAMPLARDA
Güvenlik ve stratejik açýdan Ýran’ýn ne tür baðlarý var Ermenistan ile?
Ýran ile Azerbaycan'ýn rakip kamplarda yer aldýðý söylenebilir. Tahran yönetimi, Azerbaycan-ABD-İsrail iş birliðini dengeleyecek Ermenistan-Rusya-İran vektörünü etkin tutmaya çalýþmaktadýr. Ayrýca Tahran yönetimi Güney Kafkasya’da hem Türkiye’nin hem Batý’nýn etkisini azaltmak için Moskova ve Erivan ile uyumlu politikalar takip etmekte, Rusya’yý doðrudan karþýsýna almamaya dikkat etmektedir. Bu açýdan Ýran’ýn geleneksel Ermenistan politikasý; Güney Kafkasya’da hem Azerbaycan’a hem de Türkiye’ye karþý dengeleyici olarak Ermenistan’ý desteklemek olmuþtur. Ancak burada Ermenistan’ýn da en az Azerbaycan kadar Batý'ya yakýn olduðunu ve Ýsrail ile iyi iliþkiler kuruduðunu da ifade etmek lazým. Biliyorsunuz Moskova, Paþinyan hükümetinin bu politikalarýndan rahatsýzlýk duyuyor. Son dönemde yaþanan çatýþmalarda Rusya’nýn Azerbaycan’a karþý sessizliðini Ermenistan’ý cezalandýrma politikasý olarak deðerlendirenler mevcut.
ÝRAN KARABAÐ SORUNU ÇÖZÜLSÜN ÝSTEMEZ
Ýran neden korkuyor Azerbaycan’dan?
Ýran, güvenlik tehdidi olarak algýladýðý irredantist Elçibey ve Halk Cephesi iktidarýnýn Haziran 1993’de sona ermesinden sonra bir süre rahatlamýþtýr. Ayrýca Azerbaycan-Ermenistan çatýþmasý, Ýran için Azerbaycan’a yönelik endiþelerini giderme imkaný doðururken, soruna kalýcý çözüm bulunmasýný sabote ederek Azerbaycan’ýn enerjisinin büyük bir kýsmýnýn bu alana harcanmasýný da hedeflemiþtir. Ancak, rejimin baþarýsýzlýðý ile ülke içinde muhalif hareketler yükselirken, paralel olarak kalabalýk Azeri Türk nüfus arasýnda Türk milliyetçiliði de Ýran’da yükselmektedir. Ýran etnik bölünme kaygýlarý olan bir ülkedir. Ýkinci Dünya Savaþý'nýn bitmesinin ardýndan SSCB'nin desteðiyle ülke topraklarýnda kurulan Azerbaycan Özerk Yönetimi ve Mehabad Kürt Cumhuriyeti hala akýllardadýr. Ayrýca Ýran ülkesindeki kalabalýk Azeri Türk nüfusun yüzünü Türkiye’ye ya da Azerbaycan’a dönmesini istememekte bunu da ülke bütünlüðü ve istikrarý, rejimin güvenliði için bir tehdit olarak görmektedir.
ÝRAN’IN DA, ERMENÝSTAN’IN DA EKONOMÝSÝ ÇÖKMEK ÜZERE
Türkiye ve Azerbaycan sýnýrlarýný kapatmanýn yaný sýra ekonomik ambargo da uyguluyor Ermenistan’a. Ýran bundan nasýl faydalanýyor?
Türkiye ve Azerbaycan’ýn ablukasýnda olan Ermenistan’la, ABD yaptýrýmlarýna maruz kalan Ýran’ýn ekonomileri çökmek üzeredir. Aralarýnda çok büyük bir ekonomik aktivite olmamasýna raðmen, Ermenistan ve Ýran’ýn birbirlerine jeo-stratejik ve jeo-ekonomik olarak ihtiyaçlarý var. Ýki komþusu Türkiye ve Azerbaycan’ýn ikisiyle de sýnýrlarý kapalý olan Ermenistan, ekonomik ve lojistik açýdan İran’a muhtaçtýr. ABD’nin İran’a karşý “maksimum baský” kampanyasý, Tahran’ý yaptýrýmlarý aşmak için alternatifler bulmaya zorlarken, İran kamyonlarla akaryakýt taşýmacýlýğýna ek olarak Ermenistan bankalarý ve şirketleri aracýlýğýyla para transferleri yapmaya çalýþmaktadýr.
ARABULUCULUK TEKLÝFÝ DÝPLOMATÝK RETORÝK
Ermenistan’ýn Temmuz’da Tovuz, Eylül’de Karabað saldýrýlarýna Azerbaycan güçlü þekilde cevap veriyor. Dünya ateþkes ve müzakere çaðrýsý yapýyor ancak Azerbaycan da Türkiye de Erivan’a iþgal ettiði topraklardan çýkmasýný þart koþuyor. Ýran ise arabuluculuk teklif ediyor. Bu ne anlama geliyor?
Ýran, önceleri bazý stratejik kazanýmlar elde ettiði Güney Kafkasya’daki krizin týrmanmasýný artýk son zamanlarda hem iç hem dýþ faktörlerden ötürü istememektedir. Dolayýsýyla Ýran iki tarafý da gerilimi daha fazla týrmandýrmaktan kaçýnmaya çaðýrýyor ve sorunun diplomatik yollarla çözülmesi için, reel karþýlýðý olmadýðýný kendisinin de bildiði, arabulucu olmayý teklif ediyor. Ancak, Türkiye-Azerbaycan tarafýndan bilinen Ýran’ýn tarafsýz olmayan pozisyonu bu teklifin önündeki büyük engel olmakla birlikte, Rusya’nýn “yakýn çevre” olarak tanýmladýðý bölgede Ýran’ýn rol oynamasýný kabul etmeyecektir. Rusya bu bölgedeki diplomatik, siyasi, güvenlik ve ekonomi alanlarýndaki tüm giriþimlerde kendisinin dýþýndaki aktörlerin önemli rol almasýna soðuk bakmaktadýr. Bu teklifi diplomatik retorik olarak okumak mümkün.
ÝRAN’DAKÝ AZERÝ TÜRKLERÝ ÇOK TEPKÝLÝ
Ýran’daki Azerbaycan Türkleri Ýran’ýn Azerbaycan siyasetini nasýl etkiliyor?
Ýran’ýn 30 yýldýr sürdürdüðü geleneksel politikalarý Azeri Türklerinin yoðun tepkisi nedeniyle sürdürülebilir deðildir. Geçtiðimiz hafta, sosyal medyada, Tahran ve Tebriz dahil bir çok þehirde yapýlan gösterilere dair videolar paylaþýldý. Protestocularýn "Karabað bizimdir ve bizim olmaya devam edecek" sloganlarý attýklarý duyuluyordu. Tahran yönetimi aldýðý tüm tedbirlere raðmen bu gösterileri engelleyemiyor. Ayrýca geçen hafta Azeri Türklerinin çoðunlukta olduðu dört vilayette, Batý Azerbaycan, Doðu Azerbaycan, Erdebil ve Zencan'da Devrim Rehberi Hamaney’in temsilcisi olan Cuma imamlarý Bakü'ye destek amacýyla ortak bir açýklama yaptý. Bu da rejimin içinde yer alan bazý Azeri Türkleri ile rejimin politikalarýnýn ayrýþtýðýnýn ve sistem içinde çatlaklar oluþtuðunun net bir göstergesidir. Bu durum Ýran’ýn Azerbaycan’a yönelik bahsedilen politikalarý sürdürmesinin önündeki artýk en büyük engeldir. Ýran’da bunu gören siyasi elitler olmakla birlikte devlet aklý net deðil. Bu elitlerden biri de İran devriminin teorisyenlerinden Ayetullah Murtaza Mutahhari’nin oğlu ve eski Meclis Başkan Yardýmcýsý Ali Mutahhari’dir. Mutahhari “Dýşişleri Bakanlýğý, Karabağ konusunda daha önceki Azerbaycan-Ermenistan çatýþmasýnda olduğu gibi etnik kaygýlarla Ermenistan tarafýnda yer almamaya dikkat etmelidir. Sadece ateþkes istemek ve taraflarý müzakereye davet etmek yeterli deðildir, hangi tarafýn haklý olduðunu görmeliyiz” diyerek Tahran’ýn politikalarýna eleþtiriler yöneltmiþtir.
TAHRAN STATÜKO SÜRSÜN ÝSTÝYOR
Azerbaycan taarruzdan vazgeçmez, Rusya askeri olarak devreye girerse Ýran ne yapar?
Tahran yönetimi, Ermenistan iþgalindeki Dağlýk Karabağ sorununda statükonun korunmasýndan yanadýr. Azerbaycan’ýn Karabağ’da tekrar egemenliðini tesis etmesini ve bölgede güçlenmesini, model olmasýný ve Türkiye’nin burada etkinlik kazanmasýný istememektedir. Ancak yaþanan çatýþmalar Ýran’da iç istikrarý bozucu etki yaratmakta, kalabalýk Azeri Türk nüfusunu hareketlendirmektedir. O nedenle Ýran’ýn paradoksal bir durumu söz konusu. Bu durumun Ýran açýsýndan Rusya ile iliþkiler boyutu da vardýr. Bilindiði gibi Ermenistan’ýn Azerbaycan karþýsýnda yenilme ve iþgal altýndaki bölgelerin Karabað da dahil kurtarýlmasý ihtimali, statükodan yana olan Rusya’yý endiþelendirmektedir. Dolayýsýyla Azerbaycan’ýn ilerlemesi devam ederse Rusya’dan dengeli bir müdahalenin gelmesi beklenebilir. Ancak, Ýran’ýn bu çatýþmalara müdahil olmasý ya da arabulucu rolü oynayabilmesi olasý deðildir.
