Vekalet savaþý. Son yýllarda sýkça duymaya baþladýðýmýz bu kavram yakýn dönemde bir tür form deðiþtirmiþ gibi görünüyor. Peki nedir bu "vekalet" savaþý denen kavram? Alameti farikasý ne ola ki bu kadar 'tercih'e mevzu bahis oluyor?
2024 yýlý Nisan aynýnýn ana gündem maddesi haline gelen Ýran-Ýsrail mevzu da bir vekalet. Hem de vekalet konusunda bir devri kapatýp yeni bir devri açacak nitelikte bir vekalet. Öyle bir deðiþim ki uluslararasý iliþkilerde kavramlarýn nasýl bir anda deðiþtiðine örnek teþkil edecek kadar ölçeði büyük.
Etimolojik olarak Arapça wakl/wukūl وكل/وكول[msd.]güvenme, güvene dayalý bir iþ yükleme köküne dayalý olan vekalet kelimesinin sözlük anlamý "birine güvenmek, bir iþi güvenilir birine býrakmak" olarak belirtiliyor. O halde 'vekalet' savaþý denen kavramýn da bu 'güven' ve 'iþi býrakmak' niteliklerini barýndýrmasý gerekir. Günümüz söylemiyle bir tür 'delege' etme durumuna iþaret ediyor denilebilir. Bu kadar anlamsal derinliðinin analizinin yapýldýðý kavramýn dönüp dolaþýp geldiði nokta hala ayný: kim, bir iþi kendisi yapmak yerine baþkasýna delege ediyor? Buradaki 'çýkar' ne ola ki böyle bir yol yordam tercih ediliyor?
Ortada bir 'savaþ' gibi bir durum var olduðu sürece asýl kaçýnýlan kýsmýn 'maliyet' olduðu aþikar: insani, itibari, mali... Ulus devletler, Cenevre Konvansiyonu ile 'savunma' ile sýnýrlandýrýlmýþ þiddet kullanýmýný bir tür 'aþýndýrma' aracý olarak vekil aktörler' kullanarak 'bu iþin çok yönlü 'maliyeti'nden kaçýnmak amacýyla ulusal çýkarlarýn çatýþtýðý noktada birbirleriyle doðrudan þiddet kullanarak mücadele etmek yerine 'örgütleri' kullanagelmiþlerdi, ta ki Ýsrail, Ýran'ýn Suriye'de büyükelçiliðine saldýrý düzenleyinceye dek.
Ýþte o tarih, bu 'paradigma'nýn (deðerler dizisinin) deðiþtiði bir dönüm noktasý olmasý hasebiyle bir 'dönüm noktasý'dýr. Çünkü artýk 'vekil aktörler' olan örgütler deðil, direkt ulus devletler birbiri üzerinde güç kullanma noktasýna gelmiþtir. Büyük sonuçlarý ortaya çýkaracak olan bu geliþme, 'pimi çekilmiþ bir bomba' olma niteliði taþýmaktadýr.
Ýran ile Ýsrail arasýndaki Nisan ayýnýn bir numaralý gündem maddesi olan artan tansiyon da bir vekalet savaþýdýr. Ancak bu kez 'devlet'ler uluslararasý sistem düzeyindeki bir çatýþan çýkarlarýn sonucu olan 'büyük güç mücadelesi'nin 'vekil aktörü'dür. Çatýþan çýkarlarýn coðrafyasý da Orta Doðu olunca 'vekil aktörler' de Orta Doðu'nun olaðan suçlusu iki devlet Ýran ve Ýsrail olmasý da kaçýnýlmazdýr. Kim mi bu 'bir iþi güvenilir birine býrakan-emanet eden' güç mücadelesine girenler, tabii ki uluslararasý sistem düzeyindeki olaðan þüpheliler Amerika Birleþik Devletleri ve Çin.
'Vekil aktör'lerin uluslararasý iliþkiler literatüründe modern aktörler olan örgütlerden geleneksel olarak tabir edilen devletlere doðru yönelmesi, uluslararasý sistem düzeyindeki 'büyük güç mücadelesi'nde ne yazýk ki yeni bir aþamaya geçildiðini gösterirken uluslararasý sistem düzeyinde 'büyük güçler'in vekil aktör olarak devletlere yönelmesini gerektirecek kadar büyük ve mühim çatýþan çýkarlarý ne ola ki sorusunun cevabý ise bir sonraki yazýnýn konusu.
